Presentaçon
Transcripçon diaphonèmica: InterFhala
Esti ye un proyectu experimental & personal de traducçon, la miæ gran passion.
A l in par demuœstro que la Fhala ye a tratar qualquier thema, por mas revesosu que fhuer.
De mano, nun ha hi dala pretension n esti trabayu. La única quiçabes ye fhazevos pensar, talvez ser una mena de gìa de stylu — obviando la graphìa — & ta poder ser una referencia de vocabulario & pronuncia.
Un idioma ye un systema, & cumo systema tien una structura, que se tien que respectar. You trato de synthetizar & systematizar essa structura applicando-la a la traducçon.
Definiçon de sýnthesis: La composiçon ou combinaçon de partes ou elementos de maneira a fhormar un todo que s'interconnecta.
Mange-me a elho por razones evidentes & pràcticæs: por haber innùmeræs fhormæs stremadæs de nomenclatura, cumo d'idiomas differentes, a l querer transcribir, por casu, taxonomìa de fauna ou flora; por homonymiæs impossibles u los matizes de læs pallabræs formantes sumen — cumo por casu la voz llama: lhama (fholha) / tyama (fhœw) — nun se stremando na scriptura actual ultrasimplificada (... que ye meru castelhano cun la decoraçon d'una bayura d'apostrophos que inganha) & excluyente d'outræs variantes. Arresumiendo, por synthetiza'l todu l idioma.
Resolvì eguar una transcripçon diaphonèmica que fhuer inclusiva, una specie de commun denominador q'approxima læs variantes n un 97% (ye bien determinable, calculai-lo) por trabayar a gusto: InterFhala. A partir d'eiquì ya tuvi una fherramienta curiosa na que me basar adelantrando radicalmente næs traducçones & artìculos.
Como funcciona
"El
tèrminu diaphon apahecîu pœr primer vez nos trabayos de phoneticistas cumo
Daniel Jones & Harold E. Palmer. Jones, q'andaba mas interessau n
transcribir & lhidiar cun la variaçon dialectal que cun la
cognitividà l phenòmeno, primitivamente usaba diaphon refiriendo-se
a la familia de sones que se realizæn de maneira differente
dependiendo dialectu, magar considera' los fhalantes que son sones
ermanos; la realizaçon d'un dialectu individual ou de l fhalante
d'essi diaphon tyamou-se variante diaphònica. Pol amor de la
confusion relacionada cun la suæ utilizaçon, Jones posteriormente
cuñou l tèrminu diaphonema refiriendo-se a l sou sen anterior de
diaphon (la classe de sones) & usou la de diaphon por referise a
læs variantes."
(de
Wikipedia)
"El tèrminu diaphon apahecîu pœr primer vez nos trabayos de phoneticistas cumo Daniel Jones & Harold E. Palmer. Jones, q'andaba mas interessau n transcribir & lhidiar cun la variaçon dialectal que cun la cognitividà l phenòmeno, primitivamente usaba diaphon refiriendo-se a la familia de sones que se realizæn de maneira differente dependiendo dialectu, magar considera' los fhalantes que son sones ermanos; la realizaçon d'un dialectu individual ou de l fhalante d'essi diaphon tyamou-se variante diaphònica. Pol amor de la confusion relacionada cun la suæ utilizaçon, Jones posteriormente cuñou l tèrminu diaphonema refiriendo-se a l sou sen anterior de diaphon (la classe de sones) & usou la de diaphon por referise a læs variantes."
(de Wikipedia)
Ye pa pronuncia-se localmente, la uniformizaçon ye da fheithu UNICAMENTE A L SCRIBISE.
Partì los Territorios nos Idiomas (variantes) principales a effeitos de systematizaçon:
Oriental (Seya)
Nalonia Alta (centronorte)
Ayerano (centrosur, "Caudal")
Nalonia Baxa (occidental A)
Quirosano (occidental B)
Valdesano (occidental C)
Vaqueiro (Vrañæs)
Palhuύu (occidental D)
Lheones
- Berciano
- Cabreires
- Senabres
Mirandes
Methodologïa
Referirei-me A l idioma cumo Fhala sin connotaçones territoriales. Læs lhendes administrativæs son pante min irrelevantes, tanto cumo læs identitariæs.
Bases
de transcripçon
LA FHALA YE DIALECTU DE L LHATINO, non de l hispañol ou l portugues. Por ende, El lhatino ye la referencia u da fheitho se basarà la transcripçon & a la que la Fhala, cumo fhiya, se suppedita. Todo lo que fhuer lhatino, serà Fhala.
- Læs vozes cultæs scribirei-læs da fheitho etymològïcamente, læs vozes patrimoniales ya mas evolucionadæs cun una etymologïa de mìnimos — specialmente læs que pierden consonante & diphthongæn, vgr contar (computare) catar (captare) —. Læs outræs vozes non lhatinæs scribirei-læs lo mas phonètico possible & de preferencia cun la vocal mas pieslla, vgr curìu, turon.rt
- Vocalismo ÀTONO proprio de l romance: e & i tienen el mesmu valor quando àtonæs, in posiçon inicial mesmo tienden a a (initium = /anìθiu/), & u & o comportæn-se ermano. La transcripçon giarà-se pœla fhønte lhatina. Como scribir historia, inicio, Lheon nun s'habriæ duldar.
Personalmente, eiquì vien la differencia mas grande cun la posiçon official: nun sou de l Pahecer que n posiçon àtona læs vocales differenciatives nel centroriente sean 5. Sustengo que son 3, cumo n restu los territorios, stremando-se næs 4 de la posiçon final.
Sin arreparar n esto & nel lhatino (casu nos neutros), esti trabayu nun se comprehende.
Resùmene: I ← E ← A → O → U
Vocalismo àtono |
Diasystemas: characteres, digrammas ou axuws de characteres q’arrepresentæn una pronuncia de lo mesmo que variable dialectalmente. La systemaçon miæ basa-se n bøna parte na tradiçon (cfr Coronas > "-Lh-", Lheonesistas, &c.)
El digramma "CH" nun tenrà nunca l valor /t͡ʃ/ ou /t̠ɕ/. Nun fhai ma tracamundia' læs soluçones transcriptivæs (por dizilo cincielho, atomiza-læs & torna interpretalæs cun subordinaçon total a læs normæs hispañolæs, vgr na toponymia resultando n incongruenciæs cumo "yana", "chan", ou refritos typu "calecha", "mucher"), por nun dizir q'afavoreç la fagocitaçon de la fhala pol hispañol & promuœve & normaliza la disglossia.
Diphthongaçon occidental conservada na transcripçon.
Graphìa n una ùnica fhorma interdialectal, si possible (quasj que siempre lo ye), cumo por casu usando l circumflexu "^" cumo diacrìticu marcando pronunciæs stremadæs ente occidente & centroriente n casu vocales.
Prefiero cumo base de transcripçon la pallabra mas extensa (normalmente la de la variante occidental), q’aveza contener todælæs outræs, vgr penheirina = peñeirina, penerina, peñerina, peneirina.
- Manda
QWERTY, nunca intenderei, por casu, essos “!!”, “h.”. Ou si lo intiendo: falta de vision, conformismo, molicie & adocenamiento.
Reflexion: Afigurai-vos que pola cifra fhalantes, se decidier supprimi' læs "Z" de l hispano por nun pronunciase n Amèrica. Como se diba giar la xhente na pronunciaçon de Z, C de l hispañol europeo? Esto ye lo que yos succede a los fhalantes occidentales & orientales nuœssos so una transcripçon simplaya.
Como se ye a saber u se diphthonga næs fhalæs occidentales? Como se ye a saber que "F" s'aspira næs fhalæs orientales? Como saber strema' læs soluçones differentes pante "LL" & "CH" næs fhalielhæs? &c.
Vèi tamien:
Alphabeto
a æ b c ç d e f g h i j k l m n ñ o ø œ p q r s t u v w x y z &
Vocales (calcai n riba l phonema eiquì ou n IPA p'ascuîthalu)
/a/ pan, canha
/e/ pesu, queisu - Centroriente
/i/ picu, venir - /binìr/ ou /benìr/
/o/ corra, ouriegano - Centroriente, correr - /korrèr/ ou /kurrèr/
/u/ argayu, xawuw - /ʃa(β)ù(wu)/
/œ/ cuœntu, fhuœrte - zonæs
El vocalismo de la Fhala de Miranda ye abondo mas rico. Esta ye la structura:
Vocalismo Miranda |
Visto
la inexistencia
vocales dèbiles àtonæs n intamu absolutu pallabra n Miranda,
avulta innecessario la transcripçon de Ou-
& Ei-
non etymològïcos (& an- / -oij-),
ùnicæs possibilidahæs qua intamu vocàlicu estes: a-, ou-, ei-,
razon: E = EI, O = OU, EM, AM, IM = AM. Sì q'ansì respecto-lo næs transcripçones mirandeses.
Semivocales
/j/ wœy, reyno
/w/ banzau, fhœw
Consonantes
![]() |
Consonantes IPA |
/b/ intamu pallabra ou tres nasal vaca, intrambos
/β/ ente vocales ou tres consonante lìquida acaba, barba. A l nun tener valor stremando vozes, anota-se b
/d/ intamu pallabra ou tres nasal dar, andar
/ð/ ente vocales ou tres consonante lìquida vida, adapta. A l ser allophone anota-se d
/ɖ/ lhuw, tyana - (zones)
/f/ fradar, fhiyu - (excepto Oriente)
/x/ guaghe, ghĩtso, frèghole
/k/ casa, kilo, que, cutu
/m/ mar, amigu
/n/ nada, scanhu - (zonæs)
/ɲ/ extraño, scanhu - (zonæs) nidio - (zonæs)
/ŋ/ pan, avion, distincçon
/l/ limite (lìmite), calar
/ʎ/ lhuw, tyana - (zonæs)
/ɾ/ caro, color
/r/ carro, romper
/s/ saber, possible, enxame, extra
/t/ totsu, retacu
/ʒ/ quasj, religïon, xheira - (Portugal & zonæs)
/z/ fhazer - (Portugal & zonæs)
/ʐ/ resjstir - (Portugal & zonæs)
/ʂ/ caçador, muçu, çapatu, cielo - (Portugal)
/θ/ caçador, çapatu, banzau, cielo, thema
Semiconsonantes
Africadæs
/t's/ cotse, gotsu, martsar, tsamiçu - (zonæs)
/t̠ɕ/ (/t͡ʃ/) cotse, gotsu, tsamiçu - tyave, tyamar - (zonæs), muyer - (zonæs)
/ʈ͡ʂ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs, "!!")
/d͡z/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs)
/ɖ͡ʐ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs)
/d͡ʒ/ lhuw, arrestalhar - (zonæs)
c͡ç/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)
/c/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)
Scribiendo
de mil maneiræs stremadæs el mesmu conceitu, tyega-se que lo que ye n sigo la mesma fhala, paheçan idiomas differentes, siendo esto eviedentemente per dañible a la unidà de la Fhala & a la mesma Fhala.
Characterìsticæs
1– "wœ-", Intamando pallabra n vez de "güe". Polæs realizaçones stremadæs phoneticamente d'esta seqüencia:/gwe/ /bwe/ /we/, /gua/ /bua/ /wa/ &c.
W final diagraphema arrepresentarà alternativamente /u/ /wu/ /wo/ /bu/ /bo/ /o/ (nota: u & o finales son àtonæs, cfr puntu 5) & fundamentando-se nel puntu 9: fhœw (fueu), xhuœw (xueu), arruw (arrugu/arrù), xawuw (xabugu/xabù/xaù) lhuw (lhubu/lhugu/lhù/) &c. Similar de cierta maneira a daquè phenòmeno de l neerlandes.
Tamien inicial /wu/: (a)guya? (a)buya? > (a)wuya
2– Accentu gràphicu q'indica vocal tònica (agudu ou grave, tanto dà) mal a penæs dirà cun proparoxìtones & tamien oxìtones d'una vocal sola. Avulta nun ser necessariu n tyanæs nin n agudæs acabando n axuw de vocales, visto la tendencia de la Fhala a acabar in vozes diphthongadæs (-au a maça...).
Accentu indicando hiatos que se basa na norma hispañola, afhayadiça & intuitiva: vìa, curìu, Marìa.
Los diphthongos crecientes & los finales son siempre tònicos, intos por defeitu nunca los accentuarei: piertiga, pielagu, hœspide, wœrphanu, banzau, mercau.
Terminaçones -on, -in, &c. son communmente agudæs, ergo sin accentu: grandon, rapazin, camin, camion.
Pallabræs acabando n -s nun siendo desinencia quasj que son automaticamente agudæs: intos, cabas, caricos (excepçon "mènos" & poucæs vozes mas). Tamien cun -n: tamien, daquien, (d)algien &c.
Harmonizando cun mirandes, "ã-": ampuntar > ãpuntar.
3– “&” (et) Integra todelæs copulativæs stremadæs (y/ya/i) n un signo solo.
4– "-oîru","-oîra","-eîra" por metàthesis de /i/: versatoriu = versadoîru (versadoriu), cobertoîra = (cobertoria), no oral nos "idiomas" de centroriente marca cambio sýllaba.
Rationale: î quasj que siempre ye mudo nos "idiomas" de centroriente, ou indica alteraçon.
5– O/U & E/I àtonæs, nun teniendo realmente valor distinctivu (vèi intamu), excepto delhæs vezes quando n posiçon final, fhønte lhatina cumo sola referencia > gubierno.
Si la voz nun fhuer oriunda lhatina, intos prefiero la vocal mas pieslla por se' la tendencia na Fhala.
Vèi: archiphonemas /U/ & /I/.
6– Gastarei hyphen in TODOLOS pronomes àtonos postpuœstos (n ènclisys) cumo n portuges, excepto infinitivu + pronome (vèi puntu 30) & xebraran-se læs partìculæs d’una pallabra si ye possible por TRANSPARENCIA MORPHÈMICA.
Vèi eiquì los pronomes:
Quando & como usar pròclisys ou ènclisys (la posiçon de los pronomes cun verbos):
Pròclisys | Ènclisys | Collocaçon opcional ou variable |
Adverbios ou pallabræs negativæs: -Ende se cultiva la paz & l harmonìa. -Talvez y trahiga l recau que pedîu. -Nun te preoccupes, ho! |
Næs phrases intamadæs por verbo: -Vou diziyi q'ando per feliz. -Pretendîu-se arrescamplar aquel mysterio. |
Si la locuçon verbal nun venier precedida d’un factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir tres el verbo auxiliar ou l verbo principal: -Debo-y cantar una musiquina. -Debo cantay una musiquina. -Andaba-y diziendo lo cierto. -Andaba diziendo-y lo cierto. |
Pronomes indefinidos, demonstrativos ou l numeral intrambos: -Todos t’adiudaran n esta xheira. -Aquelho me deixou plasmau. -Intrambos se sentiæn humildes |
N oraçon reduzida d’infinitivu: -Convien contay todo lo que passou. |
N habiendo factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir ante l verbo auxiliar ou spuœis de l principal: -Nun y debo dizi’ lo cierto. -Nun debo diziyi lo cierto. -Nun y andaba diziendo lo cierto. -Nun andaba diziendo-y lo cierto. |
PRONOMES RELATIVOS!!!!!! -Los policìas andæn a la geta l rapaz perdidu -L antoxana ye l sitiu u me siento a gusto. |
N oraçon reduzida de gërundio: -El director apahecîu avisando-lu de l intamu de l exame. |
Locuçones verbales næs que l verbo principal ye participio: a) Si nun houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà spuœîs de l verbo auxiliar: -Tenìæ-y ditho lo cierto. b) Si houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà inante l verbo auxiliar: -Nun y tenìæ ditho lo cierto. |
CONNECTORES SUBORDINATIVOS !!!!! -Fhairiæ esto si mi fhexzier falta. -Fhai falta que lu lheve a la fiesta. |
N oraçon interrogativa intamada n pallabra interrogativa, cun verbo n infinitivu: -Por que maltratame hagora? -Como convencete de l mîou apprecio? |
Nun se darà la ÊNCLISYS nin la PRÒCLISYS cun los PARTICIPIOS. Quando l participio nun s’accompaña d’auxiliar, usarà-se siempre la fhorma obliqua cun preposiçon. -Una vez dada a min essa explicaçon, salì. |
Na topicalizaçon (emphatizando pœl CD na phrase): -Na cena vos quiero ver sin falta. |
Preposiçon IN cun gërundio: -N habiendo visto-y la cara, tirei-me a elhi. |
Cun pronome personal la posiçon serà opcional, sì q'ansì sona-nos meyor la pròclisys: -Elha lu querìæ (preferible) ou -Elha querìæ-lu. |
Næs phrases exclamativæs, optativæs de voluntà, previsiones… intamadæs por pronome ou adverbio interrogativos: -Que l futuro ti trahiga suœrte! -Que Dîous lu bendiga! -Como t’hei recibir n un dìe tan serondiegu? |
Næs oraçones cordinantes: -Andabæs lhøñe pero vi-te. -Studiæsti & salîu-ti por elho bien l exame. |
Ye opcional næs oraçones alternatives; sì q'ansì sona-nos meyor la pròclisys: -De læs duæs, una: ou læs fhai elha ou læs fhaigo you. |
Verbos a l intamu oraçones: -Fhixzo-la la persona mas feliz de l mundo. -Surprehendîu-me trahiendo-me l almuœrçu. |
Posiçones pronome: pròclysis & ènclisys
7– "todu" "todæs" "toda" "todo" "todos": amalgamen-se cul artìculu n plural perdiendo la -s: todolos, todælæs.
Analogamente, participios de la segunda flexion verbal conservæn la -d- intervocàlica (ver puntu 22): sido, comido, partido. Los de la primeira pierden-la (fhalau).
Los participios masculinos singulares cambiæn la -d- por -h- na primer flexion verbal (fhalahos versus comidos, partidos) & los plurales communes de la primeira tamien la camudæn (fhalahos).
Rationale: la tendencia a elidise la dental a l dir precedida de a ou de o àtona na cabeira syllaba, & d'arretenese mas a l precedela la o àtona ou læs vocales palatales i & e, y tamien a l nun formar diphthongu a + o.
ceho (harmonizando cun Miranda "cedo"- fhai hiatu) cumo excepçon, la seqüencia e+o normalmente nun conservarà la -d- nin lhevarà -h-.
8– Dobletes
Acordar (deixar de dormir) versus alcordar (traher a la memoîra) > lhatino accordāre.
La teima (zuna ou obstinaçon = /te(i)ma/ versus el thema > de l lhatino thema.
Catar (muñir, &c.) versus captar (apañar, &c.). De captare
Mas versus ma ( "ma" = mas que, si non. Cfr "but"), &c.
Tamien
← "tras" versus "tres" →
"infhoutar" > "tener infhoutu" versus "sfhoutar" > "nun tener infhoutu" (infautuare vs exfautuare n lhatino).
contra" (stàtico) versus "scontra" (movemiento).
"de daquè" versus "dalgo" (euphonìa).
"a mas" = "pa de tras" = encima!", "a mas de" “arriendæs de” = "pa tras de"
no = non absoluto - nun ha hi mas alternativa que "sì" ou "non". (cfr mirandes nò, oppuœsto a "sì").
hacia: pa, a, scontra ou cara a.(f)hasta: ta, de l àrabe حتى (ḥatta). Per presente na fhala quotidiana.cumo "talque" versus como "de que maneira" (interrogativo).
in sin: el "in" mal ye a penæs un refhuœrçu : "da fheitho sin". Nun ha dir siempre cun "sin", ha hi occasiones que semànticamente ye impossible: *vou dir
insin ti. *mirou-lansin dizir dala pallabra. Mas razonable: mirou-la n sin dizir pallabra ou miro-la sin dizir una / dala pallabra."u" (statico / local) "quedarei u steas" = "unde" (movemiento / preposicional) "vou unde vaigas". Delhæs de vezes intercambiarei-los por euphonìa, non obstante nun seya d'absoluta complesion.
haidecompuœsto n ha + hi (hi ="eiquì", vieyu locativo), quando impersonal. Caltiense ha diendo solo næs outræs expressiones, vgr temporales: quantu tiempu ha que...?
9– Seqüenciæs -œw
pallabræs que vacilæn dependiendo la variedà ente diphthongar ou non scribirei-læs cun œ sin u .
Lhœw comprehende: lluego+lluegu+tsuegu+tsuego+llueo+llueu+lluibo+lluigo+lluigu+lluìu+tsuìu+lluou+tsuou+llougu+llou+chuogu+chougu+chou+yuögu+alluegu+alluigu+llougo, &c.)
Fhœw fuau+fuebo+fuebu+fuegu+fuibo+fuibu+fuìu+fuogu+fuou+huebu+huegu+huego+hueu+huibu+huìu+huöu, fougo, fou &c.) Los pluralæs solo -s: fhœws.
Seqüenciæs cun esta characterìstica tras nasal ou lìquida -œn-/-œl- (sin u) scribirei-les cun ø (o atravessada) bøn, fhønte, pønte, lhøñe, serønda, gølpe, por ser mas freqüente la pronuncia non diphthongada.
10– Siendo la "n-" inicial siempre palatalizable, scribir "nh", ou "ñ" a l intamu pallabra ye cumo scribir rramu ou rroldana.
11– Til de nasalidà arrepresentando (muncho) mũîtho = /muntʃo/, strẽitho = /strentʃo/, &c.
12– "ss" "s" "ç" & "z" mirandesæs caltenidæs, respeitando læs sibilantes medievales.
13– Vozes patrimoniales evolucionadæs derivadæs d' "ex-" cun "s-" lìquida (ex- nos cultismos). Respeita-se tamien la fhønte lhatina "dis-", "di-", "de-".
Referencio-læs nel hispañol trans- (trans-) & tres- (tras-).
El verbo "star", magar ser muda n variantes essa s-, scribirei-la cumo n Miranda, Vozes derivadæs: staçon, stau, bienstar… (cfr "sciencia").
14– Xhunturæs cultæs: Ou se caltienen todæs nos cultismos, ou se quitæn todæs (si se quitæn delhæs arbitrariamente ya s’andæn eguando normæs! & Ye evidente que prefiero lo orgànico a lo normativo).
Læs xhunturæs cultæs de très consonantes, ye silente la mediana. sýmptoma = /sìntoma/.
De duæs, nun se pronuncia la primeira, DV, DM, advogau > /abUgau/ ).
Exceptùo vozes patrimoniales, que læs simplifico a l scribilæs: repunar (de repugnāre), fhitar + derivantes (fictare/fixare), catar = "mucir" (captare) & sumen tamien læs consonantes doblres de suffixos (-iccus, -ittus), &c.
15– Læs terminaçones in “z” (in coda) nun camudæn a l plural, cfr voz > vozes. Referencia: insurdecemiento læs consonantes finales n aleman & holandes (vgr. Tag /tax/ singular > Tage /tagə/, plural).
16– Fhøntæs lhatinæs qua cultismos: La fhønte lhatina adapta-se per bien a la fhala n sin falta fhazer "caricaturæs" (esto ye: importalæs de l castelhano & lhœw deformalæs mangando-yos "x", &c., casu de soxetu, oxetu), prefier-se nel casu nuœssu importalæs directamente de l idioma padre cumo subiectu, obiectu, mas fideles a la fhønte cumo pallabræs non evolucionadæs que son. Fhazelæs evolucionar arbitrariamente nun mi avulta de rigor.
Los mas de los idiomas europeos respeitæn la graphìa lhatina ou griega & pronunciæn la voz basando-se nos valores que næs propriæs graphìes tienen. Vgr exègësis in frances ye /ƐgzeƷƐz/, angles /ɛksɪˈdʒiːsɪs/, holandes /əkse:xəsə/ & portuges /izəgƐ:zə/. Automaticamente, infeririæ-se na fhala un /eʃe:gesis/ ou un /iʃe:gisis/. Esto pienso que ye lo que mas affecta l adaptaçon los cultismos, cumo cun -logïa & derivaçones: por casu, gëologïa serìæ /gIUlUgi:a/. Sì q'ansì la "G" ende considero-la archigraphema comprehendiendo /g/, /ʃ/ ou /x/, lhibremente a gusto l consumidor & concasando cun Miranda, que n estos casos tien /Ʒ/. Por stremar GË GÏ cumo archigraphema usarei "trema" na vocal (Si se yos pon "x", augmenta-se la dissonancia ente sigo de les variantes & tamie n de los idiomas europeos de referencia... cumo l casu de religïon, versus rexon (ye "rexon" ou "rexion"?)
Contrariamente, los cultismos que s'adaptarun cun J nel club romànicu & nos cultismos d'outros idiomas transcribirei-los cun "XH": xhusticia. Rationale: por nun ser j primitivamente una lhettra lhatina & ser vozes polo commun bien evolucionadæs. Delhæs de variantes (Çamora) ta mesmamente realizæn essa xh > /x/.
Nota 1: n aleman ta se respeitæn los diphthongos de los cultismos (-ae-, -oe-) tresladando-los cun umlaut (ökonomie, äther) .
Nota 2: "-logïa" NUNCA se pronunciou cun /ʃ/. Todolos cultismos passarun tradicionalmente cun /x/ pœl hispañol (fhai falta arremarcar q’essi son nun ye extrañu da fheitho a l romance), & /g/ ye la pronuncia primitiva lhatina).
17–
Possessivos:
![]() |
Quadru possessivos |
18– "-iy-" læs vozes que se realizæn variablemente /ji/, /ì/(n hiatu) ou ta mesmamente /Ø/ vgr fhiyu, caciya, cuniyu.
lh (eilha), x (baixo), xh (viaije), g (araige) n variantes occidentales avezæn-se pronunciar siempre cun i non etymològïca precediendo-lo, ou delhæs de vezes segiendo-lo. A l ser phenòmeno regular, nun m'avulta fhazer falta la suæ transcripçon.
19–
Apòstrophos: "-r" l infinitivu tras un
artìculu elimino-lu por apòstrophu, vgr "carga'
los camiones" Phonotacticamente curio q'esti phenòmeno se
scaheiç enforma. Tamien apostropho que,
pa & ta (estos ùltimo solo pante a)
& pronomes.
in, el que s'eliden tras & tres, nun lu lhevaran, so pena baltar por una inflacçon de diacrìticos.
20– "mos" tres "-n", vgr quieren-mos. "nos" nos outros casos > quier-nos.
21– Nòs / Vòs > nòs outros / vòs outros > indicando "clusividà" ou emphàticos. Nòs / vòs outros = Nòs / vòs mesmos, nòs / vòs proprios.
Tratamiento cortesìa: tirarà-se pœla segunda persona l plural, cumo historicamente & cumo conservada indagora n delhæs de variantes: vòs fhalahes & optativamente (solo n singular), el pronome la tercer persona l singular solu "el" ou "Elha" ("elhi" n esti casu nun val fhaziendo esta funcçon): Elha quier venir cun migo?. Outra hypòthesis seriæ realizar esti tratamiento cun señor(a) ou el/la señor(a): El señor quier venir cun migo?
22–
Infinitivu substantivau cun mayùscula, vgr el Saber; el
plural & pronominales avulta-mi innecessario pola inexistencia
confusion: los saberes, el sabese. Verbos cun partìcula re-,
addiciona-se una a- (expletiva), por afhita’ la
tendencia de l idioma, si l verbo ye separable & independiente >
arrevivir = re-vivir. Non se fhairà esto ùltimo cun
inchoativos (verbos que terminæn in -ecer): renacer /
arrenacer ou verbos inseparables: restaurar (*staurar
nun existe).
23– Pretèritos de tercer persona singular: fhalou (/falou/ ou /falò/), comîu (/kUmieu/, /kUmù/ ou /kUmiò/...), salîu (/salìeu/, /saliù/ /salìu/, /salù/, /saliò/...):
Stremo plurales participios de -ada (-adæs) de plurales de -à (-ahes) por harmonizar variantes (-h- cumo diagraphema podiendo representar /d/ si necessario). Læs -d- intervocàlicæs nun tienen mas difficultà a l ignorase oralmente que n hispañol.
Imperativos d’infinitivos cun -ir = -ide por euphonìa ou eugraphìa. salii = salide.
Conservo la -d- n -ude por harmonìa cun Miranda: salude / saludes (cfr parede), aptitude.
24– Refiriendo-se a l puntu 2, outræs accentuaçones son da fheitho innecessariæs, excepto fhormæs verbales (vgr perfeito indicativu & presente connectivu): martsemus ahieri > que martsèmus mañana.
Gasto por referencia la declinaçon de los verbos lhatinos, atopei que ye cumo la verdadeira version neutra de la Fhala. Non obstante les pronuncies son a variar: fhalaron > fhalarun = /falarUn/ (na miæ variante /faloren/, talque se ye a comprobar na mayorìa de los audios).
25– "-æ, -æn" pluscuamperfeito indicativu, "-e, -en" connectivu II & "-a, -an" futuro. Quita ambiguidà & harmoniza læs variantes. Sì q'ansì insiste-se que l connectivu II ye a substituise pol pluscuamperfeito siempre, pero n occcidente & oriente caltien-se la pronuncia stremada ente los tiempos.
![]() |
Schema verbal de modos , tiempos & perìphrases |
26– Introduzo da (de+a) cumo preposiçon independiente, formando locuçones adverbiales. Rationale: rescampla n ultracorrecçones pseudocastelhanæs, vgr "lo hizo de a hecho".
27– Masculinos in "-a" plural "-as": cura / curas. Attençon!!! adiectivos invariables cun "-a": læs màchinæs autòmatas. "-es", ye deturpaçon & dexebra læs variantes.
-u plural -os: palu, palos
Nomes in -or son tanto masculinos cumo femininos, plural -es: el/l altor, altores // el/la color, los/læs colores.
Masculinos in -aw = -s fhœw / fhœws
Masculinos n -aw + metaphonìa lhuw / lhobos
-in, -an ou -z fhaen plural -os (na fhala lheonesa n -es): rapaz / rapazos, xhabalin / xhabalinos
Outræs consonantes, -es
Nota: Delhos de nomes in -u conservæn el masculin de l lhatino & fhaen el plural & l feminino pœr umlaut (metaphonìa):
Puçu (puteus) poça poços
Surdu (surdus) sorda sordos
Muçu (must(e)us) moça moços
outros
fhaen el mesmu processu magar la fhorma scripta:
lhuw (lupus) lhoba lhobos
Metaphonìa per se: habiæ conservase cumo recursu expressivu, essa yera mayormente la tendencia: (tUntu!), "que tUntu yes!", "andæs todu cagEu & mexEu", "Issi pIrru nun fhai ma lhadrar".
28– Neutros
Neutro materia los nomes q'indicæn nidio materia, & outros a explicar a baxo, apparentemente masculinos pero neutros (outros apparentemente neutros de mano), acabæn cun -o:
Nomes nidios de materia que ya yeren neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c. Acaben de mano n -o. Essa -o ye àtona, pola rationale d'esti trabayu ye a pronunciase perfectamente -u.
Nomes nidios de cibeira & plantæs comestibles que son a tener artìculu ou determinante antepuœstu masculin: ayo (alium), cenoyo (foenicum) trigo (triticum) &c. -o àtona.
Expressiones temporales (matiz adverbial), cumo meses
mayu> mayo.Nomes que vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos que finalizæn cun -um : vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn ser terminaçones -io, -(i)ento, &c.).
Nomes territoriales cun un aquel d'infinidà, continuidà: cielo, oceano, mundo, rîo &c.
Nomes assimilables a xhente cumo puœblo, mundo &c. Utilizo personalmente compuœstos de xhente de plural inclusivu neutru: (xhente) europeo (non europeos & europeæs), (xhente) mèndigo (non una mèndiga & un mèndigu), (xhente) moderno (non una moderna & un modernu) -- podiendo elidir "xhente" n bøna parte de los casos quando nun se quier amenta'l sexo: por exemplo: un europeo, un mèndigo, un individuo; de la mesma maneira applicarei-lo a un ser, un ente.
Nota 1: Nomes oriundos griegos (freqüentemente professiones) acabando n -o nun son neutros, son masculinos cumo los q'acabæn cun -a, nel casu de professiones aproveitho d'esta characterìstica a fin de consideralos epicenos & invariables similarmente a l textu anteior, dando-yos ansì una inclusividà harmoniosa na fhala: el/la dermatòlogo bønu/bøna, el phenòmeno extrañu, el sintagma, el problema, el/l asceta.
Nota 2: Nun trato nomes abstractos nin collectivos cumo neutros. Mal a penæs trato ansì a los continuos de materia & a neutros lhatinos afhayacidos cumo expliquei anteriormente.
Casu: Arte ye un nome femininu abstractu & finitu (compon-se de pieçæs d'arte): L arte moderna. Cumo philosophìa, sciencia, &c.
Tamien:
Queisu acaba n -u por venir de l lhatino caseus que ye masculino, sì q'ansì siendo tamien materia, d'ende l adiectivu fhairei-lu concasar cumo neutru: Queisu blranco.
Tiempu tien forma masculina por venir de tempus, sì q’ansì ye a l in par nome de la 3ª declinaçon lhatina NEUTRU, d'ende concordancia neutra: tiempu malo.
La posiçon adiectival nos neutros: antecediendo solo ha hi partìcula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro: bøn(a) lheithe versus lheithe bøno.
29– CD & CI tenemus Paheç-mi vs quiero-te, magar nun se stremar næs mas de læs variantes. A l ser àtonos son pronunciables "i" ou "e" (ver puntu 2). Referencia: mũîtha de la grammàtica l frances solo ye a vese na scriptura (cfr. parle, parles, parlent, pronunciaçon = /parl/) vèi "mi" “ti” dativos & "me" “te” accusativos.
Contracçones preposiçon+ artículos |
30– Cun: contracçones: oralmente ha hi bayura realizaçones (/kula/,/kola/,/kuna/, &c.); contrahigo la fhorma cul in toda variante. Outræs fhormæs nun læs contraherei: cun la, cun lo, cun los, cun læs, por essa mesma bayura de fhormæs segun variante.
31– N velar /ŋ/: læs -n finales son velares: pan (realiza-se quasj "pang"),
32– Artìculos:
- Delhos/delhes, aveza segilos la preposiçon "de"
- Daquè comporta-se n cierta maneira cumo l angles "some".
- A Lo nun y ye possible antecede'l nome. Torna nome adiectivu, adverbio, locuçon preposicional ou oraçon relativo cun "que":
Lo guapo
Lo mas aina possible
Lo de wœy
Lo que ti dixi
- Lo accompañarà un adiectivu masculin, feminin ou neutru:
Lo pequenhu / Lo pequenha que ye
- Lo
+ adiectivu fhai referencia a l conceitu q'essi adiectivu
expressa, ou tamien quantidà. Siempre la terminaçon neutra n -o:
Lhevo lo xhusto pa comprar pan
Importante:
Nominalizando adiectivos que se relacionæn cun percepçones sensoriales, lo ye a remplaçase por el, que n esti casu y ye possible ser nominalizador. Ansì:
El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.
El frìo ye matador / Lo frìo ye matador.
Nun mi presta l àcido / nun mi presta lo àcido.33- Siempre: tornarei-lu siempres ante vocal.
Diphthongos

Diphthongos gràphicos & phonèticos
Diphthongos gràphicos & phonèticos
Diacrìticos
Circumflexu "^", quando la vocal ye muda normalmente næs fhasteiræs centrorientales, sì q'ansì:
In poucos casos indica a l in par modificaçon: dîou, lhuîtha.
Na Cabreira & tamien ayures quasj que siempres î = ei / ie truîtha=/trueita/, /comîu/=/kUmieu/
îo: la î siempre se pronuncia n esti axuw. Esta seqüencia n mirandes la -o- ye muda: mîou = /miu/
Trema "¨"
- "gë" "gï" indica que la "G" tamien ye variable (valores segun zona): xe, xi, je, ji, Ʒe, Ʒi (normalmente n cultismos).
- quando se pronuncia la "u" na seqüencia "que"
Diagraphemas
Diagraphemas |
Ç, ç ci ou cedilha, /θi/ ou /θ/, pronunciada simple sin -i a principio ou n medio de la pallabra: "çapatu", "caçurru", Si anda na cabeira sýllaba, ye a ser simple ou /θi/ alternativamente: fhuœrza + fhuœrcia = "fhuœrça" (fhuœrçæs); referencia: "-antium-am / -anteum-am". Vèi: yod primeira.
G, g ge /g/ in “-logïa”, “gëo-” & outros cultismos archigraphema de /g/, /x/ ou /ʃ/ (, (in Miranda /Ʒ/). Quando nun coinciden læs pronunciæs lusa & hispana n /g/, marcarà-se cun trema posterior:"gë", "gï"
H, h hatse, sola silente SIEMPRE. Per util eguando diagraphemas, por casu nos participios de la 1ª neutros & outræs fhormæs verbales & ye possible pronunciar /d/ dependiendo la variante: fhalaho, ceho.
J, j i lharga, usa-se arrepresentando /ʐ/ nel digramma -js- in quasj, resjstir, vjsitar, &c. (nun consta n quadru).
Œ, œ = ethel, commodin. Qualquiera vocal si vaî dientro l diphthongu uœ ou mesmamente sola (fhœw, lhœw). Scribirei-lo ø cumo expliquei n puntu 9.
Æ, æ = æsc, pa los femininos & verbos, & siempre que houbier duldæs ente e & a. (fhalæn, elhæs)
W, w we /w/ > /bu/ /gu/ /wu/. (puntu 1 & 9) "w", "doblre u", consta de u+u, indica n occidente l inxertu d'una /u/ precedente n daquè variantes por influyir /w/ na sýllaba de tras: awa (auua), lhewa, yewa, frawa, &c. (cfr agua/augua, lhegua/lheugua, (y)egua/(y)eugua). Vèi puntu 1.
X, x xe /ʃ/ ou (/ɕ/), /s/ nos cultismos in sýllaba lhibre tamien habrìæ poder pronunciase /ʃ/> èxodu > /èʃodu/ ou /èʃudu/.
Y, y ypsilon /ʝ/, /i/ (in cultismos), in delhæs de variantes /tʃ/. In Miranda & outræs variantes a l sur alternativamente /ʎ/.
Z, z zeta /θ/. /z/ Miranda & outros dialectos.
Digrammas
Digrammas |
CH > /k/ character NUNCA /tʃ/. Ansì s’evita la identificaçon de l son cun esti digramma, evitando equìvocos n outræs soluçones gràphicæs, dependiendo de la fhønte lhatina (ts, y, ty).
- Usarei TX por marcar /tʃ/ & /ʃ/ non coincidentes nos dialectos portugeses & çamoranos — nun consta n quadru—(vgr. mirandes chubir = txubir = xubir).
DV, DM > Nos cultismos, camuda ou pierde-se la pronuncia de la primer lhettra.
LH > /ʎ/,/ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ diversos allophones de /ʎ/ a comuña cun la suæ evoluçon.
Caltenrei la LL nos cultismos & outræs derivaçones complexæs, que parten d'una metàthesis de la voz lhatina primitiva vgr pallabra (parabola) pelligro (periculum) millagro (miraculum), Carllos (Carolus) ou pronuncia optativa l, l-l ou lh: collaborar, collateral, &c.
Nota: "collor", "rellatar", por que, si nun ye doblre na fhønte lhatina?
LR > si ha hi duæs soluçones territoriales. Evidentemente pronunciarà-se ou "l" ou "r" dependiendo la variante: plraça, oblrigau, umblrigu.
Ñ > /ɲ/ eñe. Scribirei-la quando la pronuncia ye la tradicional "ñ" n todelæs variantes (ñ "total"). Quando essa "ñ" ye /n/ ou //ɲ/ dependiendo la variante, ye ñ parcial & scribirà-se "nh" & ye diagraphema: cabanha > /kabaɲa/ ou /kabana/.
Interessa marca' la differencia & strema' læs realizaçones respeitando la structura la fhala, non interessa una determinada graphìa per se, podriæ-se indicar identicamente cun outræs combinaçones mas prestoses, ye importante el contenido, non el continente.
Nota: si la voz vien d'una yod segunda siempre ye /ɲ/ (ñ).
- Ha hi unæs poucæs vozes: conhœcer & denheiro (& delhos meses de l anhu) que se pronunciæn /ɲ/ (ñ) n bien poucos de sitios.
- Quando ha hi /ɲ/ (ñ) inicial siempre ye palatalizable & nun fhairà falta scribila (daquien scribe "rr" a l intamu pallabra?).
XH > Nos casos u se presenta n daquè variantes /Ʒ/ ou ye muda ou ta /x/: xhenheiro, arranxhar.
A l intamu voz ye mudu nel "idioma" d'Oriente xhugu, xhuntar, xhelo = /ugu/, /uŋtar/, /elu/.
XZ > Solo nos pretèritos de "fha(z)er". Pronunciarà-se segun el fhalante /ʃ/, /θ/ ou /z/. Referencia: wallon, breton.
TY > Digramma de todolos allophones de CL-,PL-,FL- iniciales lhatinos, /tʃ/, no mas d'occidente, /ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ /c/ n outræs zonæs palhuœçæs & d'Occidente, /j/ n ayerano & /ʎ/ ayures.
Esti digramma existe n hùngaro representando /c/ (la nuœssa "yy")
- (i)TH > arrepresenta la resulta de la yod quarta lhatina "-ct-", "-lt-". Interpreta-se alternativamente cumo "-it-", "-ts-" (Ayer + zona Trubia + Vrañæs ou "-(i)ch-" dependiendo de l lleitor & ta de la variante que gasta eventualmente: "mũîtho" = "muito" "mueito" "muicho" "muncho" "mutso" "mucho" (El til de nasalidà arrepresenta la fhorma muncho).
- TS /tʃ/
puro que nun vien de la yod 4ª (sabe-se bien por coincidir n
hispañol & portuges) "ts":
cotse,
gotsu, zafarrantsu, &c. Substituye a la tradicional & cafiante "ch".
![]() |
Resùmene Palatales |
No comments:
Post a Comment