Scribiendo global, fhalando local: graphìa polynòmica

Presentaçon

Transcripçon diaphonèmica: InterFhala

Esti ye un proyectu experimental & personal de traducçon, la miæ gran passion.

A l in par demuœstro que la Fhala ye a tratar qualquier thema, por mas revesosu que fhuer.

De mano, nun ha hi dala pretension n esti trabayu. La única quiçabes ye fhazevos pensar, talvez ser una mena de gìa de stylu — obviando la graphìa — & ta poder ser una referencia de vocabulario & pronuncia.

Un idioma ye un systema, & cumo systema tien una structura, que se tien que respectar. You trato de synthetizar & systematizar essa structura applicando-la a la traducçon.

Definiçon de sýnthesis: La composiçon ou combinaçon de partes ou elementos de maneira a fhormar un todo que s'interconnecta.

Mange-me a elho por razones evidentes & pràcticæs: por haber innùmeræs fhormæs stremadæs de nomenclatura, cumo d'idiomas differentes, a l querer transcribir, por casu, taxonomìa de fauna ou flora; por homonymiæs impossibles u los matizes de læs pallabræs formantes sumen — cumo por casu la voz llamalhama (fholha) / tyama (fhœw) — nun se stremando na scriptura actual ultrasimplificada (... que ye meru castelhano cun la decoraçon d'una bayura d'apostrophos que inganha) & excluyente d'outræs variantes. Arresumiendo, por synthetiza'l todu l idioma. 

Resolvì eguar una transcripçon diaphonèmica que fhuer inclusiva, una specie de commun denominador q'approxima læs variantes n un 97% (ye bien determinable, calculai-lo) por trabayar a gusto: InterFhala. A partir d'eiquì ya tuvi una fherramienta curiosa na que me basar adelantrando radicalmente næs traducçones & artìculos.

Como funcciona 

"El tèrminu diaphon apahecîu pœr primer vez nos trabayos de phoneticistas cumo Daniel Jones & Harold E. Palmer. Jones, q'andaba mas interessau n transcribir & lhidiar cun la variaçon dialectal que cun la cognitividà l phenòmeno, primitivamente usaba diaphon refiriendo-se a la familia de sones que se realizæn de maneira differente dependiendo dialectu, magar considera' los fhalantes que son sones ermanos; la realizaçon d'un dialectu individual ou de l fhalante d'essi diaphon tyamou-se variante diaphònica. Pol amor de la confusion relacionada cun la suæ utilizaçon, Jones posteriormente cuñou l tèrminu diaphonema refiriendo-se a l sou sen anterior de diaphon (la classe de sones) & usou la de diaphon por referise a læs variantes."

(de Wikipedia)

Ye pa pronuncia-se localmente, la uniformizaçon ye da fheithu UNICAMENTE A L SCRIBISE.

Partì los Territorios nos Idiomas (variantes) principales a effeitos de systematizaçon:

  • Oriental (Seya)

  • Nalonia Alta (centronorte)

  • Ayerano (centrosur, "Caudal")

  • Nalonia Baxa (occidental A)

  • Quirosano (occidental B)

  • Valdesano (occidental C)

    • Vaqueiro (Vrañæs)

  • Palhuœçu (occidental D)

  • Lheones  

    • Berciano  
    • Cabreires 
    • Senabres 
  • Mirandes

    Methodologïa

Equivalenciæs diaphonèticæs + diagraphemas

Referirei-me A l idioma cumo Fhala sin connotaçones territoriales. Læs lhendes administrativæs son pante min irrelevantes, tanto cumo læs identitariæs.

Bases de transcripçon

  • LA FHALA YE DIALECTU DE L LHATINO, non de l hispañol ou l portugues. Por ende, El lhatino ye la referencia u da fheitho se basarà la transcripçon & a la que la Fhala, cumo fhiya, se suppedita. Todo lo que fhuer lhatino, serà Fhala.

  • Læs vozes cultæs scribirei-læs da fheitho etymològïcamente, læs vozes patrimoniales ya mas evolucionadæs cun una etymologïa de mìnimos — specialmente læs que pierden consonante & diphthongæn, vgr contar (computare) catar (captare) —. Læs outræs vozes non lhatinæs scribirei-læs lo mas phonètico possible & de preferencia cun la vocal mas pieslla, vgr curìu, turon.rt 
  • Vocalismo ÀTONO proprio de l romance: e & i tienen el mesmu valor quando àtonæs, in posiçon inicial mesmo tienden a a (initium = /anìθiu/), & u & o comportæn-se ermano. La transcripçon giarà-se pœla fhønte lhatina. Como scribir historia, inicio, Lheon nun s'habriæ duldar.
  • Personalmente, eiquì vien la differencia mas grande cun la posiçon official: nun sou de l Pahecer que n posiçon àtona læs vocales differenciatives nel centroriente sean 5. Sustengo que son 3, cumo n restu los territorios, stremando-se næs 4 de la posiçon final. 

    Sin arreparar n esto & nel lhatino (casu nos neutros), esti trabayu nun se comprehende. 

Resùmene: I ← E ← A → O → U

Vocalismo àtono

  • Diasystemas: characteres, digrammas ou axuws de characteres q’arrepresentæn una pronuncia de lo mesmo que variable dialectalmente. La systemaçon miæ basa-se n bøna parte na tradiçon (cfr Coronas > "-Lh-", Lheonesistas, &c.)

  • El digramma "CH" nun tenrà nunca l valor /t͡ʃ/ ou /t̠ɕ/. Nun fhai ma tracamundia' læs soluçones transcriptivæs (por dizilo cincielho, atomiza-læs & torna interpretalæs cun subordinaçon total a læs normæs hispañolæs, vgr na toponymia resultando n incongruenciæs cumo "yana", "chan", ou refritos typu "calecha", "mucher"), por nun dizir q'afavoreç la fagocitaçon de la fhala pol hispañol & promuœve & normaliza la disglossia.

  • Diphthongaçon occidental conservada na transcripçon.

  • Graphìa n una ùnica fhorma interdialectal, si possible (quasj que siempre lo ye), cumo por casu usando l circumflexu "^" cumo diacrìticu marcando pronunciæs stremadæs ente occidente & centroriente n casu vocales.

  • Prefiero cumo base de transcripçon la pallabra mas extensa (normalmente la de la variante occidental), q’aveza contener todælæs outræs, vgr penheirina = peñeirina, penerina, peñerina, peneirina.

  • Manda QWERTY, nunca intenderei, por casu, essos !!”, “h.”. Ou si lo intiendo: falta de vision, conformismo, molicie & adocenamiento.

Reflexion: Afigurai-vos que pola cifra fhalantes, se decidier supprimi' læs "Z" de l hispano por nun pronunciase n Amèrica. Como se diba giar la xhente na pronunciaçon de Z, C de l hispañol europeo? Esto ye lo que yos succede a los fhalantes occidentales & orientales nuœssos so una transcripçon simplaya.  

Como se ye a saber u se diphthonga næs fhalæs occidentales? Como se ye a saber que "F" s'aspira næs fhalæs orientales? Como saber strema' læs soluçones differentes pante "LL" & "CH" næs fhalielhæs? &c.

Vèi tamien:

Alphabeto

a æ b c ç d e f g h i j k l m n ñ o ø œ p q r s t u v w x y z &

Vocales (calcai n riba l phonema eiquì ou n IPA p'ascuîthalu)

  • /a/ pan, canha

  • /e/ pesu, queisu - Centroriente

  • /i/ picu, venir - /binìr/ ou /benìr/

  • /o/ corra, ouriegano - Centroriente, correr - /korrèr/ ou /kurrèr/

  • /u/ argayu, xawuw - /ʃa(β)ù(wu)/

  • /œ/ cuœntu, fhuœrte - zonæs

Vocales mirandesæs

El vocalismo de la Fhala de Miranda ye abondo mas rico. Esta ye la structura:

Vocalismo Miranda

Visto la inexistencia vocales dèbiles àtonæs n intamu absolutu pallabra n Miranda, avulta innecessario la transcripçon de Ou- & Ei- non etymològïcos (& an- / -oij-), ùnicæs possibilidahæs qua intamu vocàlicu estes: a-, ou-, ei-, razon: E = EI, O = OU, EM, AM, IM = AM.  Sì q'ansì respecto-lo næs transcripçones mirandeses.

Semivocales

  • /j/ y, reyno

  • /w/ banzau, fhœw

Consonantes

Consonantes IPA

  • /b/ intamu pallabra ou tres nasal vaca, intrambos

  • /β/ ente vocales ou tres consonante lìquida acaba, barba. A l nun tener valor stremando vozes, anota-se b

  • /d/ intamu pallabra ou tres nasal dar, andar

  • /ð/ ente vocales ou tres consonante lìquida vida, adapta. A l ser allophone anota-se d

  • /ɖ/ lhuw, tyana - (zones)

  • /f/ fradar, fhiyu - (excepto Oriente)

  • /ʁ/ (/g/) guarda, hagora, getar

  • /h/ (/x/) (/ɸ/) hou, fhiyu - (Oriente)

  • /x/ guaghe, ghĩtso, frèghole

  • /k/ casa, kilo, que, cutu

  • /m/ mar, amigu

  • /n/ nada, scanhu - (zonæs)

  • /ɲ/ extraño, scanhu - (zonæs) nidio - (zonæs)

  • /ŋ/ pan, avion, distincçon

  • /l/ limite (lìmite), calar

  • /ʎ/ lhuw, tyana - (zonæs)

  • /ɾ/ caro, color

  • /r/ carro, romper

  • /s/ saber, possible, enxame, extra

  • /ʃ/(/ɕ/) xawuw, pròximo

  • /t/ totsu, retacu

  • /ʒ/ quasj, relion, xheira - (Portugal & zonæs)

  • /z/ fhazer - (Portugal & zonæs)

  • /ʐ/ resjstir - (Portugal & zonæs)

  • /ʂ/ caçador, muçu, çapatu, cielo - (Portugal)

  • /θ/ caçador, çapatu, banzau, cielo, thema

Semiconsonantes

  • /j/ ya, tyamar - (zonæs)

  • /w/ wufanda, wœyu, awa, arruw: /arrù(wu)/

Africadæs

  • /t's/ cotse, gotsu, martsar, tsamiçu - (zonæs)

  • /t̠ɕ/  (/t͡ʃ/cotse, gotsu, tsamiçu - tyave, tyamar - (zonæs), muyer - (zonæs)

  • /ʈ͡ʂ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs, "!!")

  • /d͡z/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs)

  • /ɖ͡ʐ/ tyave, tyamar, lhuw, arrestalhar - (zonæs)

  • /d͡ʒ/ lhuw, arrestalhar - (zonæs)

  • c͡ç/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)

  • /c/ tyave, tyamar, muyer, caleya- (zonæs)

Scribiendo de mil maneiræs stremadæs el mesmu conceitu, tyega-se que lo que ye n sigo la mesma fhala, paheçan idiomas differentes, siendo esto eviedentemente per dañible a la unidà de la Fhala & a la mesma Fhala.

Characterìsticæs

1– "wœ-", Intamando pallabra n vez de "güe". Polæs realizaçones stremadæs phoneticamente d'esta seqüencia:/gwe/ /bwe/ /we/, /gua/ /bua/ /wa/ &c.

  • W final diagraphema arrepresentarà alternativamente /u/ /wu/ /wo/ /bu/ /bo/ /o/ (nota: u & o finales son àtonæs, cfr puntu 5) & fundamentando-se nel puntu 9: fhœw (fueu), xhuœw (xueu), arruw (arrugu/arrù), xawuw (xabugu/xabù/xaù) lhuw (lhubu/lhugu/lhù/) &c. Similar de cierta maneira a daquè phenòmeno de l neerlandes.

  • Tamien inicial /wu/: (a)guya? (a)buya? > (a)wuya

2– Accentu gràphicu q'indica vocal tònica (agudu ou grave, tanto dà) mal a penæs dirà cun proparoxìtones & tamien oxìtones d'una vocal sola. Avulta nun ser necessariu n tyanæs nin n agudæs acabando n axuw de vocales, visto la tendencia de la Fhala a acabar in vozes diphthongadæs (-au a maça...).

  • Accentu indicando hiatos que se basa na norma hispañola, afhayadiça & intuitiva: vìa, curìu, Marìa.

  • Los diphthongos crecientes & los finales son siempre tònicos, intos por defeitu nunca los accentuarei: piertiga, pielagu, hœspide, wœrphanu, banzau, mercau.

  • Terminaçones -on, -in, &c. son communmente agudæs, ergo sin accentu: grandon, rapazin, camin, camion.

  • Pallabræs acabando n -s nun siendo desinencia quasj que son automaticamente agudæs: intos, cabas, caricos (excepçon "mènos" & poucæs vozes mas). Tamien cun -n: tamien, daquien, (d)algien &c.

  • Harmonizando cun mirandes, "ã-": ampuntar > ãpuntar.

3– “&” (et) Integra todelæs copulativæs stremadæs (y/ya/i) n un signo solo.

4– "-oîru","-oîra","-eîra" por metàthesis de /i/: versatoriu = versadoîru (versadoriu), cobertoîra = (cobertoria), no oral nos "idiomas" de centroriente marca cambio sýllaba.

Rationale: î quasj que siempre ye mudo nos "idiomas" de centroriente, ou indica alteraçon.

5– O/U & E/I àtonæs, nun teniendo realmente valor distinctivu (vèi intamu), excepto delhæs vezes quando n posiçon final, fhønte lhatina cumo sola referencia > gubierno.

Si la voz nun fhuer oriunda lhatina, intos prefiero la vocal mas pieslla por se' la tendencia na Fhala.

Vèi: archiphonemas /U/ & /I/.

6– Gastarei hyphen in TODOLOS pronomes àtonos postpuœstos (n ènclisys) cumo n portuges, excepto infinitivu + pronome (vèi puntu 30) & xebraran-se læs partìculæs d’una pallabra si ye possible por TRANSPARENCIA MORPHÈMICA.

Vèi eiquì los pronomes:

Pronomes personales

Quando & como usar pròclisys ou ènclisys (la posiçon de los pronomes cun verbos):

Pròclisys Ènclisys Collocaçon opcional ou variable
Adverbios ou pallabræs negativæs:
-Ende se cultiva la paz & l harmonìa.
-Talvez y trahiga l recau que pedîu.
-Nun te preoccupes, ho!
Næs phrases intamadæs por verbo:
-Vou diziyi q'ando per feliz.
-Pretendîu-se arrescamplar aquel mysterio.
Si la locuçon verbal nun venier precedida d’un factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir tres el verbo auxiliar ou l verbo principal:
-Debo-y cantar una musiquina.
-Debo cantay una musiquina.
-Andaba-y diziendo lo cierto.
-Andaba diziendo-y lo cierto
.
Pronomes indefinidos, demonstrativos ou l numeral intrambos:
-Todos t’adiudaran n esta xheira.
-Aquelho me deixou plasmau.
-Intrambos se sentiæn humildes
N oraçon reduzida d’infinitivu:
-Convien contay todo lo que passou.
N habiendo factor de pròclisys, el pronome àtonu podrà dir ante l verbo auxiliar ou spuœis de l principal:
-Nun y debo dizi’ lo cierto.
-Nun debo diziyi lo cierto.
-Nun y andaba diziendo lo cierto.
-Nun andaba diziendo-y lo cierto.
PRONOMES RELATIVOS!!!!!!
-Los policìas andæn a la geta l rapaz perdidu
-L antoxana ye l sitiu u me siento a gusto.
N oraçon reduzida de gërundio:
-El director apahecîu
avisando-lu de l intamu de l exame.
Locuçones verbales næs que l verbo principal ye participio:
a) Si nun houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà spuœîs de l verbo auxiliar:
-Tenìæ-y ditho lo cierto.
b) Si houbier factor de pròclisys, el pronome àtonu dirà inante l verbo auxiliar:
-Nun y tenìæ ditho lo cierto.
CONNECTORES SUBORDINATIVOS !!!!!
-Fhairiæ esto si mi fhexzier falta.
-Fhai falta que lu lheve a la fiesta.
N oraçon interrogativa intamada n pallabra interrogativa, cun verbo n infinitivu:
-Por que maltratame hagora?
-Como convencete de l mîou apprecio?
Nun se darà la ÊNCLISYS nin la PRÒCLISYS cun los PARTICIPIOS. Quando l participio nun s’accompaña d’auxiliar, usarà-se siempre la fhorma obliqua cun preposiçon.                     -Una vez dada a min essa explicaçon, salì.
Na topicalizaçon (emphatizando pœl CD na phrase):
-Na cena vos quiero ver sin falta.
Preposiçon IN cun gërundio:
-N habiendo visto-y la cara, tirei-me a elhi.
Cun pronome personal la posiçon serà opcional, sì q'ansì sona-nos meyor la pròclisys:
-Elha lu querìæ
(preferible) ou -Elha querìæ-lu.
Næs phrases exclamativæs, optativæs de voluntà, previsiones… intamadæs por pronome ou adverbio interrogativos:
-Que l futuro ti trahiga suœrte!
-Que Dîous lu bendiga!
-Como t’hei recibir n un dìe tan serondiegu?
Næs oraçones cordinantes:
-Andabæs lhøñe pero vi-te.
-Studiæsti & salîu-ti por elho bien l exame.
Ye opcional næs oraçones alternatives; sì q'ansì sona-nos meyor la pròclisys:
-De læs duæs, una: ou læs fhai elha ou læs fhaigo you.

Verbos a l intamu oraçones:
-Fhixzo-la la persona mas feliz de l mundo.
-Surprehendîu-me trahiendo-me l almuœrçu.
 

 Posiçones pronome: pròclysis & ènclisys

7– "todu" "todæs" "toda" "todo" "todos": amalgamen-se cul artìculu n plural perdiendo la -s: todolos, todælæs.

  • Analogamente, participios de la segunda flexion verbal conservæn la -d- intervocàlica (ver puntu 22): sido, comido, partido. Los de la primeira pierden-la (fhalau).

Los participios masculinos singulares cambiæn la -d- por -h- na primer flexion verbal (fhalahos versus comidos, partidos) & los plurales communes de la primeira tamien la camudæn (fhalahos). 

Rationale: la tendencia a elidise la dental a l dir precedida de a ou de o àtona na cabeira syllaba, & d'arretenese mas a l precedela la o àtona ou læs vocales palatales i & e, y tamien a l nun formar diphthongu a + o.

  • ceho (harmonizando cun Miranda "cedo"- fhai hiatu) cumo excepçon, la seqüencia e+o normalmente nun conservarà la -d- nin lhevarà -h-.

8– Dobletes

  • Acordar (deixar de dormir) versus alcordar (traher a la memoîra) > lhatino accordāre.

  • La teima (zuna ou obstinaçon = /te(i)ma/ versus el thema > de l lhatino thema.

  • Catar (muñir, &c.) versus captar (apañar, &c.). De captare

  • Mas versus ma ( "ma" = mas que, si non. Cfr "but"), &c.

Tamien

  • "tras" versus "tres" →

  • "infhoutar" > "tener infhoutu" versus "sfhoutar" > "nun tener infhoutu" (infautuare vs exfautuare n lhatino).

  • contra" (stàtico) versus "scontra" (movemiento).

  • "de daquè" versus "dalgo" (euphonìa).

  • "a mas" = "pa de tras" = encima!", "a mas de" “arriendæs de” = "pa tras de"

  • no = non absoluto - nun ha hi mas alternativa que "sì" ou "non". (cfr mirandes , oppuœsto a "sì").

  • hacia : pa, a, scontra ou cara a.

  • (f)hasta: ta, de l àrabe حتى (ḥatta). Per presente na fhala quotidiana.

  • cumo "talque" versus como "de que maneira" (interrogativo).

  • in sin: el "in" mal ye a penæs un refhuœrçu : "da fheitho sin". Nun ha dir siempre cun "sin", ha hi occasiones que semànticamente ye impossible: *vou dir in sin ti. *mirou-la n sin dizir dala pallabra. Mas razonable: mirou-la n sin dizir pallabra ou miro-la sin dizir una / dala pallabra.

  • "u" (statico / local) "quedarei u steas" = "unde" (movemiento / preposicional) "vou unde vaigas". Delhæs de vezes intercambiarei-los por euphonìa, non obstante nun seya d'absoluta complesion.

  • hai decompuœsto n ha + hi (hi ="eiquì", vieyu locativo), quando impersonal. Caltiense ha diendo solo næs outræs expressiones, vgr temporales: quantu tiempu ha que...?

9– Seqüenciæs -œw

pallabræs que vacilæn dependiendo la variedà ente diphthongar ou non scribirei-læs cun œ sin u . 

  • Lhœw comprehende: lluego+lluegu+tsuegu+tsuego+llueo+llueu+lluibo+lluigo+lluigu+lluìu+tsuìu+lluou+tsuou+llougu+llou+chuogu+chougu+chou+yuögu+alluegu+alluigu+llougo, &c.)

  • Fhœw fuau+fuebo+fuebu+fuegu+fuibo+fuibu+fuìu+fuogu+fuou+huebu+huegu+huego+hueu+huibu+huìu+huöu, fougo, fou &c.) Los pluralæs solo -s: fhœws. 

    Seqüenciæs cun esta characterìstica tras nasal ou lìquida -œn-/-œl- (sin u) scribirei-les cun ø (o atravessada) bøn, fhønte, pønte, lhøñe, serønda, gølpe, por ser mas freqüente la pronuncia non diphthongada.

10– Siendo la "n-" inicial siempre palatalizable, scribir "nh", ou "ñ" a l intamu pallabra ye cumo scribir rramu ou rroldana.

11– Til de nasalidà arrepresentando (muncho) mũîtho = /muntʃo/, stritho = /strentʃo/, &c.

12– "ss" "s" "ç" & "z" mirandesæs caltenidæs, respeitando læs sibilantes medievales.

13– Vozes patrimoniales evolucionadæs derivadæs d' "ex-" cun "s-" lìquida (ex- nos cultismos). Respeita-se tamien la fhønte lhatina "dis-", "di-", "de-".

  • Referencio-læs nel hispañol trans- (trans-) & tres- (tras-).

  • El verbo "star", magar ser muda n variantes essa s-, scribirei-la cumo n Miranda, Vozes derivadæs: staçon, stau, bienstar… (cfr "sciencia").

14– Xhunturæs cultæs: Ou se caltienen todæs nos cultismos, ou se quitæn todæs (si se quitæn delhæs arbitrariamente ya s’andæn eguando normæs! & Ye evidente que prefiero lo orgànico a lo normativo).

  • Læs xhunturæs cultæs de très consonantes, ye silente la mediana. sýmptoma = /sìntoma/.

  • De duæs, nun se pronuncia la primeira, DV, DM, advogau > /abUgau/ ).

  • Exceptùo vozes patrimoniales, que læs simplifico a l scribilæs: repunar (de repugnāre), fhitar + derivantes (fictare/fixare), catar = "mucir" (captare) & sumen tamien læs consonantes doblres de suffixos (-iccus, -ittus), &c.

15– Læs terminaçones in “z” (in coda) nun camudæn a l plural, cfr voz > vozes. Referencia: insurdecemiento læs consonantes finales n aleman & holandes (vgr. Tag /tax/ singular > Tage /tagə/, plural).

16– Fhøntæs lhatinæs qua cultismos: La fhønte lhatina adapta-se per bien a la fhala n sin falta fhazer "caricaturæs" (esto ye: importalæs de l castelhano & lhœw deformalæs mangando-yos "x", &c., casu de soxetu, oxetu), prefier-se nel casu nuœssu importalæs directamente de l idioma padre cumo subiectu, obiectu, mas fideles a la fhønte cumo pallabræs non evolucionadæs que son. Fhazelæs evolucionar arbitrariamente nun mi avulta de rigor.

  • Los mas de los idiomas europeos respeitæn la graphìa lhatina ou griega & pronunciæn la voz basando-se nos valores que næs propriæs graphìes tienen. Vgr exègësis in frances ye /ƐgzeƷƐz/, angles /ɛksɪˈdʒiːsɪs/, holandes /əkse:xəsə/ & portuges /izəgƐ:zə/. Automaticamente, infeririæ-se na fhala un /eʃe:gesis/ ou un /iʃe:gisis/. Esto pienso que ye lo que mas affecta l adaptaçon los cultismos, cumo cun -logïa & derivaçones: por casu, gëologïa serìæ /gIUlUgi:a/. Sì q'ansì la "G" ende  considero-la archigraphema comprehendiendo /g/, /ʃ/ ou /x/, lhibremente a gusto l consumidor & concasando cun Miranda, que n estos casos tien /Ʒ/. Por stremar GË GÏ cumo archigraphema usarei "trema" na vocal (Si se yos pon "x", augmenta-se la dissonancia ente sigo de les variantes & tamie n de los idiomas europeos de referencia... cumo l casu de religïon, versus rexon (ye "rexon" ou "rexion"?)

  • Contrariamente, los cultismos que s'adaptarun cun J nel club romànicu & nos cultismos d'outros idiomas transcribirei-los cun "XH": xhusticia. Rationale: por  nun ser j primitivamente una lhettra lhatina & ser vozes polo commun bien evolucionadæs. Delhæs de variantes (Çamora) ta mesmamente realizæn essa xh > /x/.

Nota 1: n aleman ta se respeitæn los diphthongos de los cultismos (-ae-, -oe-) tresladando-los cun umlaut (ökonomie, äther) .

Nota 2: "-logïa" NUNCA se pronunciou cun /ʃ/. Todolos cultismos passarun tradicionalmente cun /x/ pœl hispañol (fhai falta arremarcar q’essi son nun ye extrañu da fheitho a l romance), & /g/ ye la pronuncia primitiva lhatina).

17– Possessivos:

Quadru possessivos

18– "-iy-" læs vozes que se realizæn variablemente /ji/, /ì/(n hiatu) ou ta mesmamente /Ø/ vgr fhiyu, caciya, cuniyu.

  • lh (eilha), x (baixo), xh (viaije), g (araige) n variantes occidentales avezæn-se pronunciar siempre cun i non etymològïca precediendo-lo, ou delhæs de vezes segiendo-lo. A l ser phenòmeno regular, nun m'avulta fhazer falta la suæ transcripçon.

19– Apòstrophos: "-r" l infinitivu tras un artìculu elimino-lu por apòstrophu, vgr "carga' los camiones" Phonotacticamente curio q'esti phenòmeno se scaheiç enforma. Tamien apostropho que, pa & ta (estos ùltimo solo pante a) & pronomes.

  • in, el que s'eliden tras & tres, nun lu lhevaran, so pena baltar por una inflacçon de diacrìticos.

20– "mos" tres "-n", vgr quieren-mos. "nos" nos outros casos > quier-nos.

21– Nòs / Vòs > nòs outros / vòs outros > indicando "clusividà" ou emphàticos. Nòs / vòs outros = Nòs / vòs mesmos, nòs / vòs proprios.

  • Tratamiento cortesìa: tirarà-se pœla segunda persona l plural, cumo historicamente & cumo conservada indagora n delhæs de variantes: vòs fhalahes & optativamente (solo n singular), el pronome la tercer persona l singular solu "el" ou "Elha" ("elhi" n esti casu nun val fhaziendo esta funcçon): Elha quier venir cun migo?. Outra hypòthesis seriæ realizar esti tratamiento cun señor(a) ou el/la señor(a): El señor quier venir cun migo?

22– Infinitivu substantivau cun mayùscula, vgr el Saber; el plural & pronominales avulta-mi innecessario pola inexistencia confusion: los saberes, el sabese. Verbos cun partìcula re-, addiciona-se una a- (expletiva), por afhita’ la tendencia de l idioma, si l verbo ye separable & independiente > arrevivir = re-vivir. Non se fhairà esto ùltimo cun inchoativos (verbos que terminæn in -ecer): renacer / arrenacer ou verbos inseparables: restaurar (*staurar nun existe).

23– Pretèritos de tercer persona singular: fhalou (/falou/ ou /falò/), comîu (/kUmieu/, /kUmù/ ou /kUmiò/...), salîu (/salìeu/, /saliù/ /salìu/, /salù/, /saliò/...):

  • Stremo plurales participios de -ada (-adæs) de plurales de (-ahes) por harmonizar variantes (-h- cumo diagraphema podiendo representar /d/ si necessario). Læs -d- intervocàlicæs nun tienen mas difficultà a l ignorase oralmente que n hispañol.

  • Imperativos d’infinitivos cun -ir = -ide por euphonìa ou eugraphìa. salii = salide.

  • Conservo la -d- n -ude por harmonìa cun Miranda: salude / saludes (cfr parede), aptitude.

24– Refiriendo-se a l puntu 2, outræs accentuaçones son da fheitho innecessariæs, excepto fhormæs verbales (vgr perfeito indicativu & presente connectivu): martsemus ahieri > que martsèmus mañana.

  • Gasto por referencia la declinaçon de los verbos lhatinos, atopei que ye cumo la verdadeira version neutra de la Fhala. Non obstante les pronuncies son a variar: fhalaron > fhalarun = /falarUn/ (na miæ variante /faloren/, talque se ye a comprobar na mayorìa de los audios).

25– "-æ, -æn" pluscuamperfeito indicativu, "-e, -en" connectivu II & "-a, -an" futuro. Quita ambiguidà & harmoniza læs variantes. Sì q'ansì insiste-se que l connectivu II ye a substituise pol pluscuamperfeito siempre, pero n occcidente & oriente caltien-se la pronuncia stremada ente los tiempos.

Schema verbal de modos , tiempos & perìphrases

26– Introduzo da (de+a) cumo preposiçon independiente, formando locuçones adverbiales. Rationale: rescampla n ultracorrecçones pseudocastelhanæs, vgr "lo hizo de a hecho".

27– Masculinos in "-a" plural "-as": cura / curas. Attençon!!! adiectivos invariables cun "-a": læs màchinæs autòmatas. "-es", ye deturpaçon & dexebra læs variantes.

  • -u plural -os: palu, palos

  • Nomes in -or son tanto masculinos cumo femininos, plural -es: el/l altor, altores // el/la color, los/læs colores.

  • Masculinos in -aw = -s fhœw / fhœws

  • Masculinos n -aw + metaphonìa lhuw / lhobos

  • -in, -an ou -z fhaen plural -os (na fhala lheonesa n -es): rapaz / rapazos, xhabalin / xhabalinos

  • Outræs consonantes, -es

Nota: Delhos de nomes in -u conservæn el masculin de l lhatino & fhaen el plural & l feminino pœr umlaut (metaphonìa):

  • Puçu (puteus) poça poços

  • Surdu (surdus) sorda sordos

  • Muçu (must(e)us) moça moços

outros fhaen el mesmu processu magar la fhorma scripta:

  • lhuw (lupus) lhoba lhobos

Metaphonìa per se: habiæ conservase cumo recursu expressivu, essa yera mayormente la tendencia: (tUntu!), "que tUntu yes!", "andæs todu cagEu & mexEu", "Issi pIrru nun fhai ma lhadrar".

28– Neutros

Neutro materia los nomes q'indicæn nidio materia, & outros a explicar a baxo, apparentemente masculinos pero neutros (outros apparentemente neutros de mano), acabæn cun -o:

  1. Nomes nidios de materia que ya yeren neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c. Acaben de mano n -o. Essa -o ye àtona, pola rationale d'esti trabayu ye a pronunciase perfectamente -u.

  2. Nomes nidios de cibeira & plantæs comestibles que son a tener artìculu ou determinante antepuœstu masculin: ayo (alium), cenoyo (foenicum) trigo (triticum) &c. -o àtona.

  3. Expressiones temporales (matiz adverbial), cumo meses mayu > mayo.

  4. Nomes que vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos que finalizæn cun -um : vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn ser terminaçones -io, -(i)ento, &c.).

  5. Nomes territoriales cun un aquel d'infinidà, continuidà: cielo, oceano, mundo, rîo &c.

  6. Nomes assimilables a xhente cumo puœblo, mundo &c. Utilizo personalmente compuœstos de xhente de plural inclusivu neutru: (xhente) europeo (non europeos & europeæs), (xhente) mèndigo (non una mèndiga & un mèndigu), (xhente) moderno (non una moderna & un modernu) -- podiendo elidir "xhente" n bøna parte de los casos quando nun se quier amenta'l sexo: por exemplo: un europeo, un mèndigo, un individuo; de la mesma maneira applicarei-lo a un ser, un ente.

    Nota 1: Nomes oriundos griegos (freqüentemente professiones) acabando n -o nun son neutros, son masculinos cumo los q'acabæn cun -a, nel casu de professiones aproveitho d'esta characterìstica a fin de consideralos epicenos & invariables similarmente a l textu anteior, dando-yos ansì una inclusividà harmoniosa na fhala: el/la dermatòlogo bønu/bøna, el phenòmeno extrañu, el sintagma, el problema, el/l asceta.

Nota 2: Nun trato nomes abstractos nin collectivos cumo neutros. Mal a penæs trato ansì a los continuos de materia & a neutros lhatinos afhayacidos cumo expliquei anteriormente. 

Casu: Arte ye un nome femininu abstractu & finitu (compon-se de pieçæs d'arte): L arte moderna. Cumo philosophìa, sciencia, &c.

  •  Tamien:

  • Queisu acaba n -u por venir de l lhatino caseus que ye masculino, sì q'ansì siendo tamien materia, d'ende l adiectivu fhairei-lu concasar cumo neutru: Queisu blranco.

  • Tiempu tien forma masculina por venir de tempus, sì q’ansì ye a l in par nome de la 3ª declinaçon lhatina NEUTRU, d'ende concordancia neutra: tiempu malo.

  • La posiçon adiectival nos neutros: antecediendo solo ha hi partìcula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro: bøn(a) lheithe versus lheithe bøno.

Posiçon adiectival

29– CD & CI tenemus Paheç-mi vs quiero-te, magar nun se stremar næs mas de læs variantes. A l ser àtonos son pronunciables "i" ou "e" (ver puntu 2). Referencia: mũîtha de la grammàtica l frances solo ye a vese na scriptura (cfr. parle, parles, parlent, pronunciaçon = /parl/) vèi "mi" “ti” dativos & "me" “te” accusativos.

Contracçones preposiçon+ artículos

30– Cun: contracçones: oralmente ha hi bayura realizaçones (/kula/,/kola/,/kuna/, &c.); contrahigo la fhorma cul in toda variante. Outræs fhormæs nun læs contraherei: cun la, cun lo, cun los, cun læs, por essa mesma bayura de fhormæs segun variante.

31– N velar /ŋ/: læs -n finales son velares: pan (realiza-se quasj "pang"),

32– Artìculos:

  • Delhos/delhes, aveza segilos la preposiçon "de"
  • Daquè comporta-se n cierta maneira cumo l angles "some".
  • A Lo nun y ye possible antecede'l nome. Torna nome adiectivu, adverbio, locuçon preposicional ou oraçon relativo cun "que":

Lo guapo

Lo mas aina possible

Lo de wœy

Lo que ti dixi 

  • Lo accompañarà un adiectivu masculin, feminin ou neutru:

Lo pequenhu / Lo pequenha que ye

  • Lo + adiectivu fhai referencia a l conceitu q'essi adiectivu expressa, ou tamien quantidà. Siempre la terminaçon neutra n -o:

Lhevo lo xhusto pa comprar pan

Importante

Nominalizando adiectivos que se relacionæn cun percepçones sensoriales, lo ye a remplaçase por el, que n esti casu y ye possible ser nominalizador. Ansì:

El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.

El frìo ye matador / Lo frìo ye matador.

Nun mi presta l àcido / nun mi presta lo àcido.

33- Siempre: tornarei-lu siempres ante vocal.

Diphthongos

Diphthongos gràphicos & phonèticos

Diacrìticos

Circumflexu "^", quando la vocal ye muda normalmente næs fhasteiræs centrorientales, sì q'ansì:

  • In poucos casos indica a l in par modificaçon: dîou, lhuîtha.

  • Na Cabreira & tamien ayures quasj que siempres î = ei / ie truîtha=/trueita/, /comîu/=/kUmieu/

  • îo: la î siempre se pronuncia n esti axuw. Esta seqüencia n mirandes la -o- ye muda: mîou = /miu/

Trema "¨"

  • "" "" indica que la "G" tamien ye variable (valores segun zona): xe, xi, je, ji, Ʒe, Ʒi (normalmente n cultismos).
  •  quando se pronuncia la "u" na seqüencia "que"

Diagraphemas

Diagraphemas

  • Ç, ç ci ou cedilha, /θi/ ou /θ/,  pronunciada simple sin -i a principio ou n medio de la pallabra: "çapatu", "caçurru", Si anda na cabeira sýllaba, ye a ser simple ou /θi/ alternativamente: fhuœrza + fhuœrcia = "fhuœrça" (fhuœrçæs); referencia: "-antium-am / -anteum-am". Vèi: yod primeira.

  • G, g ge /g/ in -logïa, “gëo-& outros cultismos archigraphema de /g/, /x/ ou /ʃ/ (, (in Miranda /Ʒ/). Quando nun coinciden læs pronunciæs lusa & hispana n /g/, marcarà-se cun trema posterior:"gë", "gï"

  • H, h hatse, sola silente SIEMPRE. Per util eguando diagraphemas, por casu nos participios de la 1ª neutros & outræs fhormæs verbales & ye possible pronunciar /d/ dependiendo la variante: fhalaho, ceho.

  • J, j i lharga, usa-se arrepresentando /ʐ/ nel digramma -js- in quasj, resjstir, vjsitar, &c. (nun consta n quadru).


  • Œ, œ = ethel, commodin. Qualquiera vocal si vaî dientro l diphthongu uœ ou mesmamente sola (fhœw, lhœw). Scribirei-lo ø cumo expliquei n puntu 9.

  • Æ, æ = æsc, pa los femininos & verbos, & siempre que houbier duldæs ente e & a. (fhalæn, elhæs)

  • W, w we /w/ > /bu/ /gu/ /wu/. (puntu 1 & 9) "w", "doblre u", consta de u+u, indica n occidente l inxertu d'una /u/ precedente n daquè variantes por influyir /w/ na sýllaba de tras: awa (auua), lhewa, yewa, frawa, &c. (cfr agua/augua, lhegua/lheugua, (y)egua/(y)eugua).  Vèi puntu 1.

  • X, x xe /ʃ/ ou (/ɕ/), /s/ nos cultismos in sýllaba lhibre tamien habrìæ poder pronunciase /ʃ/> èxodu > /èʃodu/ ou /èʃudu/.

  • Y, y ypsilon /ʝ/, /i/ (in cultismos), in delhæs de variantes /tʃ/. In Miranda & outræs variantes a l sur alternativamente /ʎ/.

  • Z, z zeta /θ/. /z/ Miranda & outros dialectos.


Digrammas

Digrammas

  • CH > /k/ character NUNCA /tʃ/. Ansì s’evita la identificaçon de l son cun esti digramma, evitando equìvocos n outræs soluçones gràphicæs, dependiendo de la fhønte lhatina (ts, y, ty). 

    • Usarei TX por marcar /tʃ/ & /ʃ/ non coincidentes nos dialectos portugeses & çamoranos — nun consta n quadru—(vgr. mirandes chubir = txubir = xubir).
  • DV, DM > Nos cultismos, camuda ou pierde-se la pronuncia de la primer lhettra.

  • LH > /ʎ/,/ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ diversos allophones de /ʎ/ a comuña cun la suæ evoluçon.

  • Caltenrei la LL nos cultismos & outræs derivaçones complexæs, que parten d'una metàthesis de la voz lhatina primitiva vgr pallabra (parabola) pelligro (periculum) millagro (miraculum), Carllos (Carolus) ou pronuncia optativa l, l-l ou lh: collaborar, collateral, &c.

Nota: "collor", "rellatar", por que, si nun ye doblre na fhønte lhatina?

  • LR > si ha hi duæs soluçones territoriales. Evidentemente pronunciarà-se ou "l" ou "r" dependiendo la variante: plraça, oblrigau, umblrigu.

  • Ñ > /ɲ/ eñe. Scribirei-la quando la pronuncia ye la tradicional "ñ" n todelæs variantes (ñ "total"). Quando essa "ñ" ye /n/ ou //ɲ/ dependiendo la variante, ye ñ parcial & scribirà-se "nh" & ye diagraphema: cabanha > /kabaɲa/ ou /kabana/.  

    Interessa marca' la differencia & strema' læs realizaçones respeitando la structura la fhala, non interessa una determinada graphìa per se, podriæ-se indicar identicamente cun outræs combinaçones mas prestoses, ye importante el contenido, non el continente.

    Nota: si la voz vien d'una yod segunda siempre ye /ɲ/ (ñ).

    • Ha hi unæs poucæs vozes: conhœcer & denheiro (& delhos meses de l anhu) que se pronunciæn /ɲ/ (ñ) n bien poucos de sitios. 
    • Quando ha hi /ɲ/ (ñ) inicial siempre ye palatalizable & nun fhairà falta scribila (daquien scribe "rr" a l intamu pallabra?).
  • XH > Nos casos u se presenta n daquè variantes /Ʒ/ ou ye muda ou ta /x/: xhenheiro, arranxhar.

A l intamu voz ye mudu nel "idioma" d'Oriente xhugu, xhuntar, xhelo = /ugu/, /uŋtar/, /elu/.

  • XZ > Solo nos pretèritos de "fha(z)er". Pronunciarà-se segun el fhalante /ʃ/, /θ/ ou /z/. Referencia: wallon, breton.

  • TY > Digramma de todolos allophones de CL-,PL-,FL- iniciales lhatinos, /tʃ/, no mas d'occidente, /ɖ/,/dʐ/,/tʂ/ /c/ n outræs zonæs palhuœçæs & d'Occidente, /j/ n ayerano & /ʎ/ ayures.

    Esti digramma existe n hùngaro representando /c/ (la nuœssa "yy")

  • (i)TH > arrepresenta la resulta de la yod quarta lhatina "-ct-", "-lt-". Interpreta-se alternativamente cumo "-it-", "-ts-" (Ayer + zona Trubia + Vrañæs ou "-(i)ch-" dependiendo de l lleitor & ta de la variante que gasta eventualmente: "mũîtho" = "muito" "mueito" "muicho" "muncho" "mutso" "mucho" (El til de nasalidà arrepresenta la fhorma muncho). 
Ye una complicidà pa cun los colhaços de la  Asturia Cismontana que lu disindulrcarun per sabiamente.
  • TS /tʃ/ puro que nun vien de la yod 4ª (sabe-se bien por coincidir n hispañol & portuges) "ts": cotse, gotsu, zafarrantsu, &c. Substituye a la tradicional & cafiante "ch".

Resùmene Palatales

No comments: