19.2.21

A deu (Andres Solar)

Andrés Solar: L'escritor y la tierra | Nortes | Centradas en la periferia

Audio 

Yeræn læs quatro d’una tarde setembriega, u l sol, mas que callentar, queimaba; & fhazíæ un caloruçu pegañosu & tsornaçudu, que t'alendar costaba trabayu.

Vicente metîu los últimos bultos nel cotse & da reo quedou pensando un poquinhin, fhaziendo un repasu cun la memoria por si daqué se y scaecier. De puœis de cincar ansí un catsin, ingurriando los costaços, dixo pante si: “paheç-mi star todo ya”. Trancou l capot de trés ou quatro sutrucones & lhœw metîu-se n cotse rezungando-y: “Á pistracu, ya andæs bien tronau! Sí q’ansí, mentræs andes…” Primeiro de ponelu n martsa, de la fhardela la puœrta scoyîu una cinta de Pink Floyd, punxo-la na radio & punxo-se n martsa xiblando a l son de la música que sonaba.

Vicente fhervíæ de contentu. De puœis de nawalo tantu tiempu, teníæ-lo ya por fin algamaho & intamaba saborealo. Fhuerun mũîthos anhos perdiendo de vivir por andar a l rabu los lhibros, dormiendo pouco n tyigando los exames & afhalando-se cun amphetæs si la tiesta pahecíæ alhancar de tantu trabayu & tantu alhourie. & N teniendo l quintu anhu de Pedagogïa terminau & n siendo ya llicenciau, ente que speraba que y salier un trabayu, el tiempu royíæ-y la paciencia. Sentíæ cumo si yi roubaren un catsu grande de la suæ mocidá, & esso lu podíæ. Elho ye que, cansu de sperar por un puœstu de pedagogo, preparou læs opposiçones pante una plaça de professor q’habíæ nun lhogar, & tuvo la suœrte de sacala. Hagora, aquel smolrecemiento que y avultaba nun dir tener fin, mal yera una alcordança a penæs.

La vida intamaba, pensaba pante si. De lhœñe vîu n verde l ultimu semáforo q’habíæ inantea de garra’ la strada principal & calcou l’accelerador por lherça de que y cambiare, solo que nel intrin ceguñou a amarielho & da reo a roxo. Baxou la martsa & fhoi galgiando seliquino t’aparar. La xhente cruzou la strada, unos cun patsorra & outros intainando, quasj que corriendo. Ente q’abríæ, pilhou l tabaco & prendîu un pitu. Andaba pœla nublre l sou suœñu, quando arreparou n un home q'andaba fhaziendo deu a la scontra l semáforo. Avultaba andar pœlos trenta & daqué anhos, ou quiçabes quarenta: canosu, enforma prietu, flracu de cara, wœsudu, barbinæs curtiæs, non altu por de mas, la roupa gasto & a la veira d’elhi habíæ una fhiloxa. Pol corte pahecíæ lhevar ende per bien el tiempu, puœis teníæ los wœyos un pouco ingurriahos, & l braçu, mas que sporridu, scolingayau: cul puñu mediu piesllu & l deu gordu rebilgau pa riba. Asemeyaba un andarin, un caleyeiru que diba de vilha n vilha & de lhogar in lhogar, egual q’un lhixu povisa: da quando n soplu lhargu l aire, da quando na ruœdra repuœstu d’un camion, da quando arrastrando-se pœlos caminos cumo un scatafin de vida & cambio.

Vicente fhexzieræ mũîtho deu, sobre maneira diendo a la universidá, & hagora, si atopaba daquien fhaziendo-lo, nun y lhevaba l aquel de deixalo ende lo mesmo que si fhuer un poste de la lhuz. De todæs maneiræs siempre yos daba una wœyada de riba a baxo pol amor de veyos la traça que teníæn, nun fhuer que y armaren una. Solo q’aquel home nun pahecíæ ser gafu. El semáforo abrîu, tirou un poquinhin ta unde staba l autostopista & introgou-y: “unde vas?” “pa qualquier sitiu ayures” retrucou-y l home. Abrîu-y la puœrta un pouco tracamundiau & mandou-y txubir, a l tiempu que y introgaba: “que, lhevabæs mũîtho ende?” “si, ya lhevaba un bøn catsu” retrucou-y l home. Vicente fhalou-y cun gracia de la q’intamaba outra vegada la martsa: "Val, you vou pa un lhogar que se tyama Zampulia & que queda a cerca cien kilómetros d’eiquí; u ti petare baxar, dizes-mi-lo…”

Tu tranquillu, lo q’hagora mi prui ye salir d’esta vilha, ya lhevo eiquí trés díæs - respondîu-y l autostopista paheciendo cumo si arrepousare de la que y lo dizíæ.

Remanecierun un catsin sin fhalar & fhoi Vicente quien tornou a elho:

- Vou pa un vilhar pa dar classes, & magar nun intama’l cursu ta dientro dous díæs, quiero tyigar cun tiempu pol amor de ver cumo anda aquelho. Ye la primer vegada & tou arranau por intamar. Prestæn-mi mũîtho los nenhos & hagora la educaçon nun ye cumo inantea, todo ye mas abierto, mas natural, mas afhayadiço. Pfff… de la que you intamaræ a schuœla, aquelho yera un tortoîru, teníæn-mos cumo a quintos na mili…

Cumo l sou compañeiru de travessía nun dizíæ nada, segîu elhi cun la xipra.

Lo malo ye que queda mas lhœñe & mal serei a venir a casa a penæs los fines de selmana. Pero val, de puœis de star dous anhos ende, camiento pedi'l cambio pa un sitiu mas atyigau.

Pensei que ya nun diba tyigar nunca esto, sin trabayar & viendo cumo andæn læs cousæs, passa-se mas mal… & tu, a que te dedicæs?

L home nun dixo un res, metîu una mano na fhiloxa que lhevaba & de smeno sacou un cutsielhu. Vicente quedou fríu cumo un tagayu de xhelo. Los rayos de sol tsiscarun unos relhumos a l speyase na suæ fhuœya clara, brilhante, afhilada pœla pica & cun una moçcadura pœr baxo de l todo, quasj q’a la veira l mangu. Pensou salir de la strada & spetase scontra un sucu. Total, l oîthocientos-cinquenta ya valíæ pouco & podíæ salva' los dous-mil duros que lhevaba n bolsu & læs cousæs de valor que teníæ n cotse. Vîu atyigase-y el cutsielhu & superou cun mũîtho la blrancor de lheithe. L home, que cun la outra mano nun aparaba d'arrebusquiar na fhiloxa, sacou-la dispacio & dixo-y: “a esto me dedico”. N elha insiñaba una figura de madeira. Da reo arrimou-la a l cutsielhu, fhalando-y seliquino: "fhaigo cousæs cun madeira & catsu, & vendo-læs…”

Vicente, n ascuîthando-lu, alendou, & scapou-se-y un “ai!” medio afhogau, de la que quitaba cun la mano unæs pingæs de sudor que y svariabæn pœla testeira. L home catou-lo cun sigo & rîu. Metîu l cutsielhu na fhiloxa & punxo-y la figura de madeira na talameira de lantre l gía: “ten, dou-ti-la”. Vicente smolrecîu por pahecer que y prestaba la prenda, “graciæs, que ye, una tortuga?”, “no, ye una piedra”, atoupou por respuœsta. “Una piedra nun ye ansí?” retrucou-y elhi cun tsocança, “cun estes moçcadures pœr riba l lhumbu & estos rabetos que tien pœlos flancos, paheç una tortuga”. “Ya!, solo q’ha hi piedræs de mũîthæs maneiræs”, arrepostiou-y l autostopista. Da reo mirarun-se los dous & rierun, lhœw segierun in silencio.

De mano, l oîthocientos-cinquenta pahecíæ dir cada vegada mas suœltu, solo q’al cabu d’una hora camin, intamou perder puxu. Læs suæs coradæs vieyæs afhogabæn-se passin ente passu, & magar que la lhuzina l awa nun se prendieræ por nun fhurrular, Vicente vîu pœl speyo retrovisor salir fhumo de la parte l motor. Des que pudo, aparou & pousou. Yera pouco lo que sabíæ de mechánica, sí q’ansí l fhervolhar de l awa l radiador fhalou-y claro de lo que passaba & lo q’habíæ fhazer. Alçou la tapadeira l motor & lhœw fhoi diziyi a l sou compañeiru de travessía q'habíæn sperar a que l cotse sfrescier pa poder segir.

Da quando veníæn unos caldiayos que fhazíæn amoriar de l calor. El cotse cincaba aparcau a la veira l camin, n un sitiu u daba un ocalitar solombra, solo que l poucu oreu que corríæ yera un sophocu de fhœw invisible. Pahecíæ talmente q’andabæn cabo la bouca l sol a la veira l fhorno cimeiru d’Ensidesa. A Vicente hagora fhazíæ-y falta una botelha d’awa pa vertiyi-la a l radiador quando sfrecier. Nortiou a l rodiu, sí q’ansí nun vîu traçæs de q’houbier a cerca un vilhar ou una vilha u dir apañalo. L autostopista, a l sabe’ lo que y pruyíæ, offrecîu-se-y pa dir por elho: “Dá-mi la botelha, que tres essi montucu passa un rîo”. Tsocou-y q’aquel home conhocier aquelho & aporrîu-y la botelha sin mũîthu infhoutu. De puœis vîu-lu cruza’ la strada & blrincar pa un prau, sumiendo aína tres un curulhu.

El tiempu fhoi passando & a l cabu una hora, inda nun tyigaræ cun l awa. A Vicente ya y vagaba. Introu n cotse, pilhou un mapa & buscou l sitiu u s’atyaba. El rîo mas próximo q’atopou n mapa andaba a unos cinco kilómetros. Infhurruñau, deixou-lu u staba & salîu pa fhuœra cul infhoutu d’aparar a l primer cotse que passare. Los primeiros cotses tirarun de lhargo, sí q’ansí a l cabu aparou unu & tres essi, outru. Explicou-yos lo que y passaba. Un axuw que diba cun un rapazin de rolhu, deixarun-y de l awa que lhevabæn n un biberon por si a l críu y daba sede. Magar nun ser mũîtho, pa tyigar a l primer vilhar valíæ. Hagora ya nun teníæ torga dala pa poder segir & pensou n fhazelo magar que nun stuvier ende aquel home q’apañaræ deu & que y avultaba pouco seriu, sobre maneira a l ve’ la que y armaræ cun lo de l awa. N intrando n cotse pa martsar, vîu la fhiloxa l autostopista & mirou l reló. Dibæn da’ les siete & quartu. Nun y avultou ser per tarde, sí q’ansí quedaba quasj q’una hora de camin & appetecíæ-y tyigar pa dar una vuœlta pœl lhogar. Camentou deixala a la veira l camin, total quien la diba lhevar, si pœr ende nun habíæ quien passar andando; quando aportare, que l apañare. De la que l apañou por pousala de l cotse, introu-y la pruyideira de mira’ lo que teníæ n dientro. De puœis de day una wœyada por ver si veníæ & que nun lu atopare caciplando næs suæs cousæs, abrîu la cerrapolhera & impeçou a mira' lo q’habíæ. Lo primeiro q’atopou fhoi l cutsielhu aquel que tanta lherça y metieræ; apañou-lu, passou-y un deu pœœl fhilu & soltou un “hostia!”; tayaba cumo una barbeira. De reflundio alcordou-se de la tortuga, la piedra, ou lo que fhuer aquelho, & dando-y una wœyada, dixo riendo: “la verdá ye que wœy a qualquiera cousa y tyamæn arte”. Na fhiloxa habíæ tamien una xiblata a medio fhazer, un vasu de catsu & unos quantos tagayos de madeira n sin tocar; unos regoxos de pan, una botelha lheithe, unos piescos verduscayos, una banana toda matsacada, fhuœyes & grana pa fhazer fhervidielhos & unæs quantæs flores spardidæs pente la fhiloxa. Lhœw, habíæ tamien un fhatucu roupa metidu n una fhardela plástico & so la roupa apalpou unos quantos papeles q’intainou a sacar & mirou-los: yeræn pinturæs de plantæs, d’arbolres, de piedræs, de páxaros. Solo que de sopeton atopou unu que y tyamou l attençon, yera una specie de diaño ou bruxu, enforma malamente pintau, solo que cun unos wœyos que pahecíæn introgar cousæs disconhocidæs. Mirando-lu, dîou-y cumo un respigu. Metîu-lu so los outros & nel próximu papel habíæ unæs phrasæs scriptæs. Vicente lleyîu-læs:

De magar deprendí a matar, los mîous mythos fhaigo-los you. Por si alquando mi dier por querer remidalos, fhaigo-los débiles, nácaros, pequenhos… & d’essa materia que, cun tocalo, camuda de nome".

A Vicente tsocou-y aquelho. Arremelhou los wœyos & tornou lleyelo duæs ou trés vezes mas. Nun pescanciaba mayormente. Intamou apurase & intainou mirando los outros papeles que y faltabæn. Nel q’habíæ n baxo tamien habíæ daqué scripto. Lhançou-y los wœyos cumo barrenæs & punxo-se a lleyelo, solo que nun fhoi a elho. Notou l tientu d’una mano mugorosa que y cincaba n costaçu & intornou-se de smeno, tremando assustau. Pœla ventanielha, l autostopista offrecíæ-y la botelha d’awa a l in par que y pedíæ disculpæs: “ten, confundí-me, pensei que l rîo quedaba tres essi curulhu, sí q’ansí yera mũîtho mas p’alhá”. Remanecierun un catsin in sin gurgutar pallabra. Vicente arrevolvíæ-se n assientu queriendo occulta’ lo que teníæ ente læs manos, pa que nun lo catare, solo que nun sabíæ que fhazer. L home tornou fhalar: “Spera ende, que y pongo you l awa”. Ente tanto que fhoi pone’ l awa, acuriosou læs cousæs na fhiloxa, deixando-læs lo mas pahecido que pudo a cumo stabæn.

A l poucu tiempu martsabæn camin de Zampulia. Vicente rezungaba polo que yos fhadiaræ l cotse: "esti tarecu fhastidiou-nos, cun læs primeiræs perræs que ganhe & lo que mi dean por elhi, apurro la intrada pa un nuœvu". L home nun gurgutou. Pahecíæ cansu & andaba todu cobiertu de sudor, cun la camisa arrepegonada & la cara brilhando-y talque si tuvier catsinos de speyo svariando-y pœr elha.

Vicente diba aprovicidu, pruyíæ-y saber si cataræ que y arrevolvieræ na fhiloxa & buscaba que dizir por intamar conversaçon. A l nun atopar outra cousa meyor, fhalou-y de l tiempu: “pfuuu vaya tsornaçu que fhai, acuei?” “sí, nun paheç natural, pante min que vaî veni' la nublre”. La maneira cun que y respondîu, aselou-lu abondo & lhœw carpîu duæs ou trés vegadæs & impeçou a tiray de la lhingua.

-- & De muçu, nun studiæsti nada ou trabayæsti ayures?

-- Studiei pa professor -- dixo l home n sin day sal a l cuœntu.

-- Home! Pa professor! & nun tienes daho nunca classe?

-- Mal a penes quinze díæs, nun mi prestaba.

Vicente pensou na quantidá xhente n sin trabayu, por ser nel fhundu unos manguanes, & aquel debíæ ser un d’ente elhos. Cun aquel Pensar intamou fhalay:

-- & Nun ti paheç bøna pena dexar un trabayu scapar, cun lo malo q'anda todo? Hagora podíæs tener un sitiu u vivir, un cotse & ta una fami…

Nun fhoi a segir. L autostopista picou-lu cun la mano & dixo-y:

-- Quando puœdas, apara. Vou quedame eiquí q’ha hi un rîo. Tengo la roupa pegañosa de la sudor & quiero bañame.

Faltabæn cinco kilómetros pa tyigar a Zampulia & Vicente animou-lu a segir cun elhi ta l lhogar. Aldericou-y vivir ende un colhaçu l sou paî, de trabayar xhuntos de barreiros mũîthu tiempu, & de tener infhoutu abondu cumo pa lhevalu a lhavase & a xhantar daqué si yi petaba. Non obstante l home nun quixo & agradeciendo-y-lo, pousou-se de l cotse & tirou dreithu pa l rîo.

Aproveithando l aparada, Vicente pousou-se tamien por mira’ l awa l radiador. Nun habíæ problema. Teníæ de sobra cumo p'aportar a l lhogar. De la que diba mangase n cotse mirou pa l costau & vîu a l home que venieræ cun elhi, zapicando n porrica nun pielgu l rîo. De mano pensou que nun andaba bien de l tanque, sí q’ansí lhœw & sentiendo aquel tsornaçu afhogadiçu que fhazíæ atalantou que quiçabes nun tuvier nin gota lhoucu. Arrascando l cazu, montou n cotse & impobinou pa l lhogar.

Tyigou mayau, & n cuœnta da’ la vuœlta que pensaræ, quixo mas dexalo pa l outru díæ n discansando.

De puœis de læs xipræs q’ha hi quando se tyega a una casa u la xhente nin se conhoç nin se disconhoç, bañou-se, mudou-se &, ya mas aselau, pahecíæ outru: de mas bøn humor & mas gracia. Aína intamarun ruxhi' los caciyos & la cena afhumando n medio, cumo una dîosa fheitha p’arrepartise. Cenando, Vicente contou lo que y passaræ de tarde veniendo de camin. D’ende passou-se a l pelligro de deixar txubir a l cotse xhente que fhai deu, pa terminar fhalando de lo malo q'andaba todo cun tanta xhente sin trabayar & tantu vicio cumo habíæ, ansí cumo la fhargatada de cousæs nuœvæs que s’inventabæn pa matar. El tiempu fhoi passando, & n intamando læs boucæs abrise cumo paxos, Vicente upou-se l primeiru de la mesa pa dir da reo a dormir.

Aquelha nueithe la calor segíæ siendo tan cafiante cumo de díæ. Læs paredes de la casa sudabæn a sgaya & la mugor apalpaba-se pœr ayures. Fhormigæs de snalæs cruzabæn in fhileira pœlos sitios que menos se pensabæn. Camin de læs dolze, un refhocilu scarabayou pœl cielo & pœr un intre illuminou toda la casa. A l poucu tiempu spañou la tuona: xorda, lhuœlha, egual que si anduvieren açoutando pipæs valreiræs arrebolhando pœr so un monte. La tuona segîu ansí un tiempu. De smeno intamou tyover, primeiro unæs pingæs gordæs & ralæs & lhœw l awa baltiaba a zapicos. Pouco a pouco la nublre fhoi agafando-se & los refhocilos cruzabæn-se n cielo egual que si fhueren læs spadæs de fhœw de dous exércitos ingarriahos. Læs tuones impeçarun a baltiar a la par de los refhocilos & ya nun yeræn xordos & lhuœlhos, talmente pahecíæ q'anduvieren discargando camionahos de piedra n riba l cielo l lhogar. Los regeiros intamarun ruxhir & los pingos de l teithu mexhabæn a canhu. Diríæ una hora q’intamaræ la nublre, quando s’ascuîthou un streldu dysforme lo mesmo que si spañer una carga dynamita. La casa illuminou-se da fheitho & arretumbou toda. Nun y vagou a l aire n cargase d’un fhedor fhuœrte a tsamuscu & piedra abarrenaho. De xhuro que baltiaræ un rayu a cerca, bien a cerca, mas ou menos scontra la schuœla. Los cuœrpos, sporridos sí q'ansí acordahos, ingurriarun-se mas næs camæs & la lherça amarrou-los a læs sábanæs. Una vez que baltiou l rayu, la nublre intamou aselar & los streldos ascuîthabæn-se cada vegada mas lhœñe & los refhocilos tayabæn solombræs & relhumos de xeme n quando. Sí q’ansí l awa segíæ ruxhiendo nos crystales de læs ventanæs & ascuîthaba-se baxar arrolhando pœl camin de lantre casa. Yera nidio: los regeiros intsíæn & habíæ tyena.

........

Fhønte

No comments: