"Fhame
que spera fhartura, nun ye fhame, ye bayura."
Nota:
esta publicaçon vien scrita na version simplificada (collateral).
Por
Larissa MacFarquhar
Islla
Bleaker, næs Falkland, março. fotografìa de Maroesjka Lavine pa l
New Yorker.
Nos
ùltimos trenta anhos, læs isllæs deixarun de ser un territorio
probe, principalmente de colonos britànicos, tornando-se un
territorio rico, cun una poblaçon de l mundo inteiro.
Ye
un sitiu p'abellugase n tiempos d'andaç. A fhuœra la vilha existen
kilòmetros & kilòmetros de tierra valreiro & poucæs
stradæs. Nada nenyures alhen d'herba blranco, carbæs fhoscæs &
atsapladæs pròximæs a l suœlu, & penhæs. Mal a penæs montes
baxos & n sin fhaer viesca, ansì q'ha hi pouco que torge l airon
incessante que soplra de l mar. Ye per tranquillo, polo mènos a l
diminui'l airon, & ha hi a los que yos resulta difìcile l
silencio & la vacuidà. Indenantea la gerra, el 1982, delhæs de
læs mayoræs quintanæs fhazìæn trabayar dezenæs d'homes, &
habìæ assentamientos cun quarenta ou cinqüenta personæs viviendo
n elhos, sì q'ansì la mayorìa d'essa xhente martsou, mudou-se ou
emigrou. Wœy, ha hi una persona cada venti km². Delhæs de læs
casæs vieyæs cincæn vaziæs & abandonadæs; a outros
abasnaræn-los a fhuœra de los assentamientos, mal dexando una wœlga
de lheira a tras, por andar a cabalho la xhente que vivìæ ende.
A
læs veiræs de læs duæs isllæs mayores, Gran
Malvina
& Soledà,
existen mas de setecientæs isllæs minoræs, delhæs valreiræs,
outræs habitadæs por mal una ou duæs familiæs: delhæs casæs,
delhos alternadores, una pista d'aviaçon. Ha hi conduçones
hidràulicæs & conexion a la Rede. Cun un frigo grande abondo,
unu ye a cincar eiquì sin mas contatu meses. Cincar mas tiempu, si
unu sabe vivir cumo la xhente vivìæ eiquì t'ha bien pouco: matando
& corando la propria recielha, catando vacæs, apañando wœvos
d'aves marinhæs & bagæs de murtilha, cavando a por alteria
combustible. De la de la gerra cun l Argëntina, quando la xhente
scapaba de la vilha & apahecìæ pelæs quintanæs de læs
fhaziendæs, nun habìæ mũîtha preocupaçon por dayos de comer,
tampouco a los militares britànicos que s'abellugabæn drientro
curripæs & cabanhonos de tosquilar. Los fhazendeiros tenìæn
tyousæs, incontables oveyæs, fharinha & açùcare n fardelæs
de cinquenta kilos.
Nos
ciento-cinquenta anhos que læs Isllæs Falkland tienen sido un
distante puœstu adelantrau de l Imperio Britànico, mũîthos homes
tienen venido de læs Tierræs Altæs de Scocia a trabayar de
pregeiros, siendo læs isllæs extrañamente asemeyadæs a læs
Shetlands ou a la Islla de Skye -- el panorama fhoscu &
penhascosu; la tyuvia galerniega; la proximidà l mar -- cumo si un
catsu de Scocia xebrare pa l Atlàntico & martsare oîtho-mil
milhæs a l sur, passando pœr Irlanda, de puœis Portugal, de puœis
pœr Marruœcos & Mauritania & Senegal, passando pelæs
marinhæs de l Brasil & l Uruguai, & aportando pa pousar mal
a penæs a delhæs centenæs de kilòmetros a l norte de l Antàrtica.
Solo q'eiquì, nos dìæs quando l aire ye per nidio & claro, la
xhente sabe q'un iceberg flutuante ha d'andar pròximu. & Eiquì
ha hi pinguinos a la veira l awa: pinguinos-rey d'un metro &
mediu cun babeiros de yema wœvu; pinguinos blrinca-penhæs cun
plumæs prietæs spetadæs na cabeça talque pelos dourahos; papùæs
de gorretos capritsosos. Pœr março, ente que l andaç circulaba,
los pinguinos nun tenìæn nada que fhazer. Andabæn de muda, intos
nun podìæn nin nadar nin comer. La muda, diz la xhente, ye cansa &
incòmoda. Los pinguinos andabæn de pie cabo læs holæs, de lhumbu
scontra l airon, sperando que læs plumæs baltiaræn.
D'outra
parte, quando l'andaç venga, egual nun ha hi scapatoria. Dous vuœlos
comerciales parten de læs isllæs cada selmana: unu a Punta Arenas,
nel sur de Tsile, los sàbados, & unu los miercoles, a São
Paulo. Mesmamente n èpochæs normales, essos vuœlos tienen que se
cancellar freqüentemente polæs torbæs fhuœrtes n aeropuœrtu &
tienen-se hagora interrumpido intrambos vuœlos. Existen vuœlos
militares pa Gran-Bretaña, solo que dependen d'una scala por
repostar, & tantos paìses pesllarun læs fronteiræs que n
variæs selmanæs nun houbo vuœlos & læs isllæs quedarun da
fheitho xebradæs de l mundo. Houbo un barcu que trahìæ fruîta &
produtos secos & correos una vegada a l mes de Montevideo &
fhazìæ la ronda de los assentamientos, solo q'esso fhoi ya ha
mũîthu tiempu. A la xhente que vive næs fhaziendæs mas remotæs
avisarun-lo de que si se ponìæ malo, nun habrìæ quien fhueræ
venir buscalo; por tanto, læs personæs cun problemas andæn
martsando pa la ùnica vilha -- Stanley, na Soledà - si son a
martsar.
T'ha
pouco, læs Isllæs Falkland yeræn una colonia quasj que feudal,
unde una Gran-Bretaña arcàdica passada se preservaba n microcosmos
-- una poblaçon de mil-oîtho-cientos, territorialmente un pouco mas
grande que Jamaica. Los de læs isllæs, quasj que todos revindicando
ascendencia britànica, comìæn comida britànica & tyantabæn
quintanales britànicos, cun parterres intyenos de flrolres &
nomos. Cun Union Jacks ondeando nos sous vehìculos &
hibernadeiros. Dabæn-se a demostraçones de patriotismo ralræs na
madre patria: celebrabæn l aniversario la reyna & cantabæn l
hinu nacional cada domingo na cathedral. Quando los islleños mas
vieyos tsarrabæn de Gran-Bretaña -- nun daba mas nun tener staho
nunca ende, & que læs suæs familiæs stuvieræn ya næs
Falkland de magar ha ya cinco castræs --, tyamabæn-la "lhar".
John
Fowler aportou n barcu-correu l 1971. Spuœis de varios dìæs
terribles na mar, acordou a læs quatro ou cinco de la mañana
descobriendo que l navìo apararæ. Txubîu a l panel na roupa dormir
& vîu q'amarraræn nel cai de Stanley -- la vilha queda a unæs
poucæs de caleyæs pel pindiu n riba l puœrtu, casinæs blranquæs
cun teithos de colores, l aire que guœl a fhumo alteria -- & vîu
lo q'avultabæn ser très quartos de la poblaçon xhunto n tierra
saludando la nave. Pante si, acabante acordar & disorientau por
apahecer publicamente cun roupa de dormir, yera una vision onìrica n
1971 -- ermana de l Anglaterra de venti-cinco anhos indenantea; los
homes de corbata & mackintosh, læs muyeres cun la roupa q'elhi
s'alcordaba de tener lhevaho la maî de la que yera nenhu.
D'aquelha,
læs Falkland yeræn probæs & stabæn smolrecidæs, perdiendo
tanta xhente por emigraçon que pahecìæ que l colletivu pelligraba
extingise & deixa' læs isllæs abandonadæs. Nun habìæ quien
saber q'andabæn de fheitho a piques de camudar surprehendentemente:
q'una castra mas tarde serìæn irreconhocibles, la polìtica
trasformarìæ-se, la poblaçon doblrarìæ-se & entemicerìæ-se,
la suæ identidà mutarìæ-se. Ye la mosca-la-fruîta de læs
sociedahes -- un minùsculu organismu social que metamorfoseou très
sieglos d'historia n venti anhos.
Todo
camudou pante læs Falkland por una cadena d'acontecemientos
disincadenada pola decision de l gëneral Leopoldo Galtieri,
d'aquelha presidente de l Argëntina, d'invadilæs, n abril 1982. L
Argëntina ha mũîtho que reclamaba læs isllæs, que quedæn a
très-cientos kilometros de la costa, & magar tenela derrotada na
gerra, revindica-læs indagora. Afirma se' læs Falkland una colonia
illegal, poblada por implantes que London mandou, & sta' læs
fhuœrçæs britànicæs ende impediendo scapar a los de læs isllæs
p'Argëntina.
N
un referendum el 2013, todos, cun exceçon de très eleitores, otarun
por remanecer cumo territorio britànico autònomo, sì q'ansì læs
Falkland nun son ya britànicæs tanto cumo lo fhuerun. Tornarun-se
un sitiu u la xhente vien de l mundo inteiro, por toda mena razones
-- itinerantes sin raizes, trabayadores temporales, xhente scapando
por polìtica n casa. Pœr febreiro, aportou una delegaçonina
arrepresentando unos tsinos de Hong Kong q'andabæn de los nervios
cun Peking. Delhos de surafricanos blrancos apahecierun; intamando
março, un contratista divorciau de Kapstaad, que salieræ
recientemente de diez anhos de prision, nel Kuwait, anduvo pœr
oficinæs de Stanley cun un maçu cartæs de vjsita. Cun todo la
pression costante de la revindicaçon argëntina oblriga a los de læs
isllæs a defender ante l mundo ser elhos daquè mas q'un corru
aleatoriu de colonos, nun compartiendo ma la tierra u viven.
Ta
très-cientos anhos ha, læs Falklands stabæn dishabitadæs,
quitando lhobos, focæs & pàxaros d'islla -- pinguinos, maveæs,
skùæs, tiranos terrestres de cara scura. El 1690, un capitan
britànicu, John Strong, fhixzo la primer baxada a tierra de la que
se tien noticia, solo que nun remanecîu mũîthu tiempu. Un
assentamiento frances stablicîu-se nos anhos 1660's & aìna
s'intregou a los hispañoles. a l in par d'aquelha unos quantos
anhos, los britànicos caltuvierun un puœstu adelantrau na islla de
Saunders, cabo la Gran Malvina, solo que lhœw de conflitos cun los
hispañoles decidierun nun vali' la pena n denheiro &
arretornarun pa casa, deixando una placa plombo afirmando la
soberanìa britànica. Los hispañoles caltuvierun una guarniçon na
Soledà quarenta anhos a l final de l sieglo XVIII &, nos 1820's,
so autorizaçon de Buenos Aires, un comerciante ganadeiru hugonote
d'Hamburg contratou gaùtsos de l continente & iniciou un
assentamiento que durou unos anhos ta distruyilu una canhoneira
americana. Los britànicos recuperarun læs isllæs el 1833, sì
q'ansì nun fhoi ta los 1840's quando fundarìæn una vilha n
Stanley.
De
puœis vieno xhente d'ayures pœr barcu -- criadores d'oveyæs
d'Anglaterra, pescadores de Scandinavia, caçadores de focæs de
Connecticut, balheneiros, piratas. Quasj un sieglo, el puœrtu de
Stanley stuvo intyenu de naves abandonadæs que se sguarnieræn na
terrible travessìa arrodiando l Cabu d'Hornos -- el trayetu que
garrabæn los garimpeiros europeos q'andabæn a la fiebre l ouro n
California. Mũîthos marinheiros desertabæn -- traumatizaba-los el
roce cun la muœrte, ou simplemente amoriabæn horriblemente spuœis
de la dura travessìa dende Montevideo. Scondìæn-se n Camp (una
anglicizaçon de "campo" -- næs Falkland sinifica ayures u
nun ye vilha --) ta que la nave partìæ. Mas tarde, la xhente
aportou n yates -- amarrabæn nel puœrtu Stanley diendo camin
d'ayures & decidìæn istalase -- un axuw d'Australia, una
familia de Francia.
Un
home que vivîu n una de læs isllæs exteriores mũîthos anhos
avezaba dizir q'habìæn dous tipos de personæs næs Falkland: læs
de Camp, que yeræn descendientes de trabayadores rurales que
s'expulsaræn de læs Tierræs Altæs quando læs clearances
& yeræn trabayadores & honestos, & los de Stanley, que
yeræn descendientes de personæs expulsæs de naves por mal
comportamiento & yeræn pa sfhoutase. Solo q'habìæ de todo n
Camp. Quando Lionel Blake -- que se conhoç cumo Tim
-- yera l amu de Hill Cove Farm, na Gran Malvina los anhos 1960's,
habìæn moços delinqüentes ende trabayando, unu d'elhos tyigaræ a
læs Falkland diretamente de Borstal. Nun yera cincielho traher
xhente a 13.000 kilòmetros pa trabayar cun contratos mal pagos, ansì
que nun se podìæ ser repunante. Tim fhixzo propaganda a pregeiros
na
Farmers Weekly
& fhoi a traher un fherreiru, un floricultor & un proyetor de
cine.
Fhoi
ansi que mũîtha xhente venieræ: respondieræn a una anuncia. Læs
Falkland nun yeræn un sitiu u mũîthos pensaren dir, nin de
q'ascuîtharen fhalar, ergo habìæn tyama' la atençon.
Primitivamente, los amos de fhaziendæs mangabvn anunciæs nos
diarios pela Gran-Bretaña toda. Mas tarde, la xhente dirìæ
publica' los sous currìcula n sitios de trabayos d'hostelerìa, cumo
Catererglobal, ou n Google getarìæn "trabayos nel exterior".
Nun s'algamaba xhente que deixare mũîtho a tras. Ta l propriu Tim
andaba ende por ser un tercer fhiyu & nun tener sitiu na
fhazienda l paî n Somerset.
Tim
yera fhidalgu de læs Falkland: el wœlu, Robert Blake, compraræ la
media parte de Hill Cove los anhos 1870; vivîu na fhazienda venti
anhos & criou oîtho fhiyos. El gubierno afhalabæn-lu
expatriahos que nun s'entemicìæn cun los locales: los habitantes de
læs Isllæs Falkland yeræn sùditos coloniales & tratabæn-se
de talos. Nel baille anual de mayo, la xhente dançaba l vals & l
foxtrot &, mediando la nœithe, todos s'apartabæn a los extremos
de la sala, ansì l gubernador & la sposa & dinatarios que
convidaræn podìæn prosegir pel salon ente que la banda tocaba “God
Save the Queen."
La
Lady Elizabeth, una nave que cinca a l cabu este l puœrtu Stanley.
Fotografìa por Maroesjka Lavine pa l New Yorker.
El
plan de Tim yera trabayar in Hill Cove quatro anhos economizando
abondo & comprar tierræs ayures pœr Anglaterra. Solo que lhœw
spuœis de tyigar, conhocîu a Sally Clement, fhiya de Wick Clement,
outru amu fhazienda. Sally crecieræ na Gran Malvina, non ostante
mandaræn-la interna a una scuœla anglesa a los dolze anhos. a l
acabar, mal conhocìæ a l paî & a la maî & nun querìæ
volver. Querìæ studiar historia na universidà, sì q'ansì sentìæ
que nun yos podia pedir a los paisanos que y lo pagaren, & pa de
tras, que diba fhazer cun un diploma d'historia, a l cabu? Lhœw
spuœis d'arretornar a læs Falkland conhocîu a Tim n una fiesta
nadaliega. Fhoi una suœrte que s'agradaren, ya que quasj que nun
habìæn mas na islla que podìæren casar.
Nos
primeiros seys meses de Tim Blake n Hill Cove, avultou-y mũîtho mas
sele l rithmu que na agricultura anglesa, tanto que lu houbo deixar
lhoucu. Habìæn dezenæs de milhares d'oveyæs, non ostante nun
habìæ tierra que derrumper næs Falkland; yeræn todo penhæs &
alteriæs, ergo habìæ mũîtho mènos que fhazer -- dal Trabayar
næs tierræs, dal Arar & Semar, dala colheitha. Los trabayadores
rurales de Hill Cove siempre y dizìæn nun ser bøno apurase, poder
fhazelo tanto mañana cumo wœy: tenìæ-se un anhu pa fhae'l trabayu
d'un anhu, & nun habìæ nada que demudare'l ciclu. Cul tiempu,
vîu elhi ser esso cierto, & tyigou-y a prestay la parsimonia, el
rithmu meditativu de los meses que passabæn:
Tim:
Cabalgando tras la recielha ou andando tras la recielha.
Sally:
Nun te podìæs apurar.
Tim:
Nun se puœde apurar. & Tenìæs tiempu pa -- pa deixa' la mente
flutuar unde quexhier. Yera una vida asolutamente fabulosa.
Al
andar tras læs oveyæs, siempre læs aguaitaba, catando l tipu
equivocau de movemiento:
Tim:
Alhouriæs una oveya, disconeta-se & deixa de ser una cousa que
piensa. Pero deixæs un lhuœlhin cumo talu n un cierru, atoparà
una salida & toda la recielha martsarà.
Sally:
Si lo deixæs, un tracamundio & sparcen-se todæs.
Tim:
Habrà zaragateiræs pœr ende. a l stalæs lhindiando, siempres
atoparàs la excepçon que nun quier intrar & habràs
controlala. Por nun dase por vincida sacandola l sconderite. Sì
q'ansì pa impedi' la propagaçon de l ked,
que ye un bitsu que parasita la piel, fhai falta ser bederre: si
deixæs una oveya a tras wœy & la pilha l ked, vaî infetar
cada oveya cun la q'entre n contatu. Tenìæmus una rieglra na
fhazienda que m'insiñarun de la q'intraræ ende: si una oveya
apara, mata-la. Tamien tenìæs d'arreparar n outræs cousæs. pœr
primavera, gaviotæs & utræs-urubù atacabæn los cordeiros,
picando-yos la parte so la callàxina ta sacay a picotaços la
lhingua a fhuœra. Vìæs una oveya cun sangre n baxo n caldar, u l
cordeiru trataræ de mamar, solo que sin tener lhingua pa fhazelo.
D'aquelha, nun corabæn cordeiros, quitando los poucos animales que
fhazìæn falta pa læs propriæs reservæs de carne, por nun haber
macello næs isllæs & nun haber maneira de comercializalo;
intos quando una oveya yera vieya ya pa produzi' lhana bøno,
matabvn-la & gindabæn cincielhamente l sou cuœrpu pa l sablre.
Los
primeiros venti anhos que Tim Blake anduvo pœr Hill Cove, de magar
el final de los anhos 50 ta l final de los anhos 70, la quintana,
cumo læs outræs fhaziendæs næs Falkland, aministrabæn-la cun un
sistema que se prohibieræ progressivamente na Gran-Bretaña por
lhey, el Truck
Act,
que s'arremonta a l sieglo XV. Los trabayadores de la fhazienda
ralramente mãsuñabæn denheiro: yeræn pagos cun vales & tenìæn
una cuœnta crèdito nel economato la fhazienda n assentamiento. N
acabando l anhu, l amu la fhazienda informaba quanto denheiro quedaba
lhœw de sustrahe' læs compræs; elhi pagarìæ los impuœstos por
elhos & depositarìæ lo que sobraba n una cuœnta bancaria de l
gubierno ou adiudarìæ-los a investir. L amu yera a se' la ùnica
autoridà local -- efetuaba matrimonios & roblraba penalizaçones;
dizìæ-se que poucu tiempu inantea tyigar Tim Blake a Hill Cove,
botaræn a un home por xiplar. a l poder ser un problema beber, sobre
maneira d'hibierno, quando nun habìæ mũîtho que fhazer, l
economato la fhazienda racionaba læs ventæs d'alcohol. Quando un
home yera ya vieyu de mas pa l trabayu na fhazienda, tenìæ que
s'arretirar, sinificando tener elhi que deixa' la suæ casa na
quintana & tener que se mudar pa Stanley. Non ostante habìæ
pouco que fhazer pa los que s'arretirabæn ende, quitando dir a l
tsigre, & freqüentemente
morrìæn lhœw aìna.
L
amu la quintana & la familia de sou vivìæn na "casa
grande" cun una trabayadora, un cozineiru, & un trabayador
pa l quintanal. Los homes que tenìæn muyer vivìæn næs casinæs
nel assentamiento principal ou n “casæs externæs”, xebrahos pœr
partes distantes de la fhazienda, u podìæn lhindia' la recielha
q'andaba cabo elhos. Cumo parte los sous contratos, istallabæn læs
familiæs & daba-se-yos carneiro de comer & vacæs de catar.
Por variar, comìæn wœvos de pinguin, redondos & grandes cumo
bolæs de tenis; sabìæn a ouclæ & læs yemæs yeræn
coloradæs. La educaçon næs isllæs yera irregular. Delhos
assentamientos grandes, cun diez ou quinze nenhos, tenìæn una
scuœla, sì q'ansì mũîthos tenìæn un professor itinerante, que
podìæ quedar cun elhos duæs selmanæs a cada dous ou très meses.
Ente la camada mas vieya d'amos de fhaziendæs, habìæ-los que
considerabæn imprudente educar bien de mas a los nenhos.
Los
trabayadores solteiros vivìæn n un barracon cun una cozineira. Cun
exceçon de la trabayadora na casa grande, talvez nun habìæn
muyeres solteiræs nenyures cerca: quando l censu de 1973 na Gran
Malvina toda nun habìæ ma una muyer solteira & cinquenta &
un homes solteiros. Mũîthæs muyeres casarun cun militares
britànicos -- habìæ una pequenha guarniçon de fusileiros navales
na Soledà -- & deixarun læs isllæs; mesmamente si un home
atopaba una pa casar, la taxa de divorcios yera excecionalmente alta.
Por tanto, si un home se mancaba, probablemente diba se' la sposa l
amu quien lu diba curiar. Quando Tony Smith atsaplou la mano so la
correa de trasmission d'un alternador in Port Stephens & l sangre
manaba pela punta los didos, fhoi la sposa l amu la quintana quien
scalecîu una awuya na tyama d'una vela & la imburriou pente læs
uñæs a fin de solta' la pression.
Si
nun habìæ homes casahos abondo p'habitar næs casæs externæs, da
quando un ùnicu home vivìæ ende solin, sin ver xhente una riestra
selmanæs. Habìæ un pregeiru que vivìæ solu n una quintana na
Gran Malvina pelos anhos cinqüenta q'amalecîu gravemente &
pensou que morrìæ, ansì que soltou a los perros & cibou læs
pitæs, mitîu-se na cama, cruzou los braços pœr riba l peithu &
sperou la muœrte, afigurando-se que nun y diba vagar mũîtho ta que
lu atoparen. De puœis d'un tiempin, sentîu-se meyor & aupou-se
outra vez, & la historia indagora la cuœntæn dècadæs mas
tarde. A todos yos paheç per gracioso.
Habìæ
una intimidà comprimida nos assentamientos, sufocante &
involviente: podìæn haber poucos secretos pœr sitios tan
pequenhos, & læs familiæs dependìæn de sofhitase una cun
outra. Si daquien se ponìæ mal, podìæ vagay dìæs ta tyiga'l
doutor; los suministros venìæn per pouco, intos la xhente tenìæ
de pedir imprestaho. Cada anhu lhœw d'acaba' la tosquila, un
assentamiento n cada una de læs isllæs mayores hospidaba la Selmana
l Sport, & læs familiæs de los fhazendeiros axhuntabæn-se
celebrando-lo. De dìæ, habìæ carreiræs de cabalhos, competiçones
de tosquila & de perros pregeiros, da quando puxahos cun
gin-&-tonics pel almuœrçu, & de nœithe habìæ bebida &
dança ta læs quatro ou cinco la mañana. Nun habìæ outru sitiu pa
quedar ma læs casæs, ansì que podrìæn haber venti personæs
dormiendo n dous ou très quartos, que s'amontonabæn pel suœlu.
Ailsa
Heathman, una islleña de quinta camada, na suæ quintana,
"Estancia". Fotografìa de Maroesjka Lavine pa l New Yorker
Ta
la dècada de 1980, nun habìæn stradæs pel Camp, ansì que la
mayor parte la xhente andaba a cabalho. Delhos tenìæn Land Rovers,
solo que la tierra staba tan mugoroso que siempre cincabæn presos
drientro de lhamuœrgæs. Nun habìæn mũîthos fhinxos
d'orientaçon, & la borrina bien de vezes scurecìæ los poucos
q'existìæn, intos la xhente apprehendìæ a orientase mirando a
tierra. Nun daba mas como dibæn, vagabæn-yos horæs p'aportar
ayures; ansì quando passabæn a la veira d'una casa, aparabæn a fin
de comer ou dormir. Speraba-se de qualquiera persona q'habitare a
fhuœra d'un assentamiento que fhueræ a tener siempre disponible
comida & cama de nœithe.
Mũîthu
tiempu houbo q'excassamente se sabìæ quando staba aportando
daquien, por nun haber telèfonos in Camp, & la correspondencia
arrepartìæ-se una vez a l mes. Quando la nave de la correspondencia
trahìæ cartæs pa una de læs isllæs exteriores, daquien na islla
grande prendìæ fhogeiræs a fin de que la xhente soupier d'unde
yeræn læs cartæs: una fhogeira si local, duæs si d'Anglia. Mas
tarde, quando l correu d'una islla externa tyigaba a Stanley,
classificabæn-se n fardelæs, que se gindabæn dende la puœrtæ
d'un avion sobre la islla. El 1950, el gubierno eguou un servicio de
radio-telèfono conetando quarenta fhaziendæs; lo inconveniente &
lo prestoso d'aquel sistema yera que la xhente yera a ascuîtha' læs
tyamadæs de los outros. Cada mañana a læs diez, un doutor de
Stanley realizaba consultæs pœr radio-telefono, & todu l mundo
deixaba lo que fhazìæ & sentaba cabo la radio cun un pocilhu de
the por ascuîthar a los habitantes de la islla describiendo læs
tosses & dolores & problemas gïnecològïcos &
intestinos irritables.
Los
enormes cambios q'impulsaræn læs Falkland pente dous sieglos
d'historia n venti anhos, intamaræn da veræs pouco primeiro de la
gerra, a l final de los anhos de 1960, na dòmina de la que Tony
Heathman aprehendîu a tosquilar oveyæs. El raigañu de Tony næs
isllæs arremonta tan lhøñe cumo l de Tim Blake, solo que provenìæ
de trabayadores rurales, & non d'urbanos: crecîu principalmente
n Cape Dolpin, na Soledà, el paî yera un pregeiru exterior. Deixaræ
la scuœla a los quinze, el 1964, & trabayou na fhazienda n Port
San Carlos, de puœis fhoi pa Stanley l hibierno de 1968 & cavou
alteria.
Siempre
quixho aprehender a tosquilar oveyæs a l stylu modernu de Nuœva
Zelanda, solo que nun habìæ n Port San Carlos quien lu insiñar.
Interou-se intos que n Goose Green habìæn dous fhazendeiros pœr
Nuœva Zelanda, spuœis dîou cun un trabayu ende & intamou
aprehender. El mèthodu yera graciosu, precisu, cada movemiento
coreografiando-se por algamar velocidà màxima & sfhuœrçu
mìnimu: el tosquilador de pie, in cuœntæs d'axhenoyau, l animal
presu ente læs piernæs, el tosquilador garrando la pierna dreitha
de la oveya cun la manzorga, el primer guølpe de la màchina
tosquila n dientro l flancu, sporriendo la piel de la panza,
cobriendo l peyau cun dous gølpes na viriya ta l centro, lhœw
rollando læs oveyæs, dous gølpes passando pente l caramielhu &
pœr riba cada wœyu. Lhœw dà un gølpe a la falda, a la lhana l
piscuœçu & txube pela garganta, arrodiando pœr un lhau l papu,
curtio so la oreya, la cabeça la oveya n riba la rodiya l
tosquilador; spuœis baxa-se a la pierna & la pata apeluca,
dan-se la vuœlta a læs oveyæs outra vegada pa l gølpe lhargu n
lhumbu & baxando la pierna -- el gølpe mas lhargu na tosquila --
de maneira que l velhon sal nidio n una pieça, cumo un abrigu piel.
Tony
passou unos anhos perfecionando la suæ habilidà n Goose Green, &
intos, a l intamu los 70, axhuntou-se a outros dous homes formando
una quadrielha tosquiladores, la primeira næs Falkland. La idea yera
dir de quintana n quintana cumo tosquiladores autònomos, cobrando
oîtho peniques por oveya, que yera mas denheiro que siendo pregeiru.
La quadrielha de tosquila tamien funcionaba meyor pa læs fhaziendæs,
por tener, sol vieyu sistema, q'utilizar trabayadores a maguyo pa la
campaña de la tosquila, que de puœis nun tenìæn mũîtho por
fhaze' lo que quedaba l anhu.
Læs
quadrielhæs aportaræn bien a tiempu, por anda' læs fhaziendæs cun
problemas. Si næs ùltimæs dècadæs los precios de la lhana
fhueræn altos & læs Falkland trouxeræn mas ingressos
tributarios pa l thesouru britànicu q'expensæs de financiaçon, a l
final de la dècada de 1970, el precio la lhana baltiaræ
dramaticamente. El 1975, el Ministerio de Relaçones Exteriores
mandou a Lord Shackleton -- un exmandatariu l Partidu Trabayista na
Càmara de los Lords & fhiyu l explorador de l Antàrtica Sir
Ernest Shackleton -- a læs Falkland por valora' læs suæs
perspetivæs. Shackleton incamentou a l gubierno de læs Isllæs
Falkland p'arrecompra' læs grandes fhaziendæs a los sous
proprietarios asentes, dividilæs por contrœços pequenhos abondo
podiendo aministralos una familia sola & vendelos a los
habitantes de læs isllæs. A los proprietarios asentes prestou-yos
por quitase de n riba læs suæs propriedahes degradadæs, & l
plan de Shackleton implementou-se gradualmente.
Unos
anhos mas tarde de Tony Heathman ingressar na quadrielha de tosquila,
casou cun una muyer tyamada Ailsa, que conhocìæ de toda la vida --
la suæ ermana staba casada cun sou tìu. Intrambos yeræn islleños
de quinta camada, descendientes pœr parte læs maîs de l mesmu
home, William Fell, que venieræ pa læs isllæs ndende Scocia l
1859. Ailsa crecieræ nel hotel Rose, una tabierna de Stanley
aministrada pola familia & l wœlu, sì q'ansì passaba l verano
inteiro cun parientes que trabayabæn pa Green Patch, una fhazienda
na Soledà.
Cumo
sucedîu, Green Patch fhoi la primeira de læs grandes fhaziendæs
que se sudividîu tres l informe Shakelton. La Falkland Islands
Company vendîu-la a l gubierno & l 1980 l gubierno dividîu los
sous setenta & dous-mil acres por seys contrύos de cerca de
dolze-mil acres cada. Tony & Ailsa aproveitharun la ocasion pa
tene' la propria fhazienda de so. Nos anhos que Tony fhixzo parte de
la pandielha de tosquila, Ailsa trabayou de braceira, maçapilando
lhana nos cabanhonos, & na temporada baxa vivìæn n una caravana
& dibæn pel rodiu n Goose Green eguando cierros. Yeræn a ganhar
cien lhibræs diariæs ente elhos si tenìæn suœrte &
economizabæn la mayor parte.
Candidatarun-se
a una de læs propriedahæs, Estancia,
& ofrecierun-yos un arrendamiento por quinze-mil lhibræs. Cun
esso & cun todo aministra' la propria quintana nun fhoi cumo
s'afiguraræn. El primer hibierno fhoi duro & perdierun mũîthæs
oveyæs. a l se' la tierra per probe, mal podìæ sofhitar très-mil
oveyæs, solo que fhazìæ falta un mìnimo de seys-mil si se querìæ
viabiliza' la fhazienda. Los precios de la lhana continuabæn
baltiando. Tony & Ailsa nun podìæn sfhaese de la quinta, por
nun poder vendela por denheiro enforma pa ser quien a comprar daquè
n Stanley, intos pensarun n economizar u podìæn & remanecierun.
Nun
yeræn los ùnicos: l ànimu ayures pelæs isllæs yera bederre.
Tornou-se ovio pa los islleños que la Gran-Bretaña los consideraba
un problema. N anhos, el Ministerio de Relaçones Exteriores
anduvo-los imburriando p'aveiralos a l Argëntina, providenciando
bienes & servicios que venrìæn d'ende & non de la
Gran-Bretaña. L Argëntina, cun un gubierno acabante assumir por una
xhunta militar, venìæ tornando-se cada vez mas bellicosa n materia
de soberanìa, & la ùltima cousa que la Gran-Bretaña querìæ
yera una disputa internacional sobre delhæs penhæs distantes sin
haber quien ascuîthare fhalar d'elhæs. Pahecìæ nidio pa los
islleños que la Gran-Bretaña tenìæ por plan, alquando,
cincielhamente intregalæs. a l cabu de 1980, un ministru l
Ministeriu de Relaçones Exteriores vjsitou Stanley & incamentou
pa una audiencia aprehensiva n conceyo que læs Falkland s'intregaren
a l Argëntina n un alcuœrdu de “leaseback” de lhongu plrazo,
asemeyau a l que Gran-Bretaña & Tsina tenìæn cun Hong Kong.
Non mũîtho de puœis, la Càmara de los Lords votou refhugando la
nacionalidà britànica de los islleños. "N un sitiu u la
xhente cata bien cun sigo de que la lealtà expressa por mũîthæs
gëneraçones aìna se scaheiç", scribîu l Penguin News, n un
editorial amargu, "nun se surprehende que lu imburrien un pouco
mas scontra l frìo."
Si
læs fhaziendæs andabæn falhando & la Gran-Bretaña yera
probable que los traicionare cun los argëntinos, que yos quedaba pa
remanecer? La xhente intamou fhaer planes pa martsar -- trabayadores
contratahos arretornabæn pa Gran-Bretaña; xhente cun economìæs
suficientes emigrarun pa Nuœva Zelandia -- solo que mũîthos
islleños nun tenìæn denheiro p'assentase n un paìs nuœvu &
cincaræn næs Falkland ha tantæs castræs que ya nun tenìæn
vìnculos cun la Gran-Bretaña ou qualquier outru sitiu. Unde se
suponìæ q'habìæn dir?
El
primeiru d'abril 1982, el gubernador de læs isllæs Falkland, Rex
Masterman Hunt, recibîu un telegrama de l Ministerio de Relaçones
Exteriores: “Tenemus evidenciæs aparentemente d'infhoutu de q'una
fhuœrça operativa argëntina dirà axhuntase n Cape Pembroke mañana
ceho." Patrick Wats, xefe de la staçon de radio, anunciou que
continuarìæ trasmitiendo, intercalando mùsica cun noticiæs; la
xhente cominçaræ a tyamar pœr telefono relatando lo q'andabæn
viendo, & elhi trasmitìæ læs tyamadæs. El dìæ spuœis, a l
alborecer, los argëntinos disimbarcabæn & martsabæn scontra
Stanley. Tres una breve resistencia, el gubernador catou cun sigo que
lhuîthar cun la minùscula fhuœrça de defensa de læs isllæs yera
futil & rendîu-se. Los argëntinos declararun que venieræn por
redimi' læs isllæs de l colonialismo & mandarun a læs scuœlæs
insiñar n hispañol & que todos giaren pela carril dreitha de la
vìa.
Læs
primeiræs horæs, nun habìæ quien saber si la Gran-Bretaña diba
dir defendelos ou no. Que l Argëntina invadier quando Gran-Bretaña
ofrecieræ mas ou mènos intregalos fhixzo que l sistema l paìs
pahecier indagora mas lhoucu; la xhente n Stanley intamou fhalar
sobre unde podìæn scapar si Gran-Bretaña capitulaba. Houbo-los que
cominçaræn a impaquetar freneticamente por evacuar pa l Camp, magar
los argëntinos tamien anduvìæren pœr ende, fhorçando la xhente a
salir de læs casæs, lhindiando-lo n edificios, requiriendo
alimentos & vehìculos. Mas tarde d'aquelha, los islleños
descobrierun que Margaret Thatcher, la primer-ministra britanica,
decidieræ manda' la Marinha, a l cabu, magar vagay mũîthos dìæs
aportar ende.
Los
islleños fhazìæn lo que podìæn por mina'l inimigu. Reg Silvey,
el faroleiru de Cape Pembroke & un radio-aficionau, montarun una
antena n un tendal cun un nucleu d'aceiro & trasmitìæn
informaçones de læs tropæs a los britànicos. Terry Peck, un
policìa, scondîu una càmara telefoto n un canhu de sumidoîru &
anduvo pœr ende tirando fotos de puœstos de missiles argëntinos.
Un fhazendeiru tyamau Trudi Mcfee giou una caravana d'islleños cun
Land Rovers & tratores pœr territorio hostil de nœite, pente
Soledà, ta n ca Tony & Ailsa, u læs tropæs britànicæs tenìæn
falta de vehìculos pa transportar armæs. Eric Goss, amu n Goose
Green, convincîu a los soldahos argëntinos de que læs lhuzes de
læs naves britànicæs pœr Falkland Sound yeræn el viso la lhuna
speyando-se n ouclæ.
Una
casa n Goose Green, un assentamiento n Lafonia, la penìnsula que
fhorma la parte sur de la Soledà. Fotografìa de Maroesjka Lavine pa
l New Yorker
El
conflitu durou setenta & quatro dìæs; morrierun cerca de
seys-cientos-cinqüenta argëntinos & dous-cientos-cinquenta
britànicos, arriendæs de très habitantes de læs Falkland. El 14
xhunho, rendîu-se finalmente l Argëntina. El comandante de læs
fhuœrçæs terrestres britànicæs mandou un recau a London: “les
isllæs Falkland cinquen outra vegada sol gubierno que deseæn los
sous habitantes. Dîous salve a la reyna."
De
puœis, Stanley staba tan sfheitho & puœrco, cun broça &
excombros pœr ayures, que yera difìcile afigurase q'alquando se
podier arreparar. La xhente que volvìæ pa læs casæs u los
reclrutas argëntinos acamparæn incontrarun læs cousæs de sou
franciæs ou roubadæs, pintadæs næs paredes & tiradores
intyenos de fhiezes. A fhuœra la vilha, a los paisanos daba-yos
lherça movese, por sta' la tierra intyeno minæs. La xhente andaba
fadiaho & deprimido, traumatizaho pola violencia de la invasion &
polo indefenso & vulnerable que demostraræ ser. Sentierun-se
mũîthos culpables polos soldahos britànicos que morrieræn:
dous-cientos-cinquenta muœrtos por mil-oîto-cientos habitantes de
læs Falkland. Valieræn elhos la pena?
Na
gerra, amontonaræn-se corros d'islleños, ou bien polos soldahos
argëntinos a la fhuœrça, cumo læs mas de cien personæs
caltenidæs cativæs quasj q'un mes nel Community Hall de Goose
Green, ou bien por elhos mesmos por abellugase na West Store n
Stanley. La xhente que passou la gerra ansì, cincou per pròximo;
solo que tres læs tristes conseqüenciæs, agobiou-se cul lhabor de
curiosa'l zafarrantsu de læs casæs & de ganhar dinheiro abondo
a fin d'arreparalæs, & la sensaçon d'union dissipou-se. Tres la
gerra, lo mas de la xhente n Stanley tenìæ tropæs cun sigo, &
n cada sitiu pel que se passaba habìæn soldahos uniformahos, ansì
que la vilha indagora avultaba un sitiu so ocupaçon militar. læs
tropæs britànicæs tyamabæn a los islleños Benys,
un carater mawœtu de monte na lharga telenovella britànica
"Crossroads". Quando yos mandarun aparar, intamarun
tyamalos Stills,
cumo n "Still a Beny". Cun tantos soldahos que venìæn por
xheiræs de très meses, mũîthos matrimonios terminarun &
mũîtha xhente apahecîu n hospital cun males de trasmission sexual.
Procurando
caltene' la cabeça pœr riba l awa n Estancia cun poucæs oveyæs,
Tony & Ailsa fhuerun a la cata de fhormæs de diversificase.
Vendierun paya. Tyantarun vastæs baragañæs & vendierun los
produtos a la cozina de la base, magar læs specificaçones militares
ser tan stritæs que vendeyos-lo mal valìæ la pena. (“Cada raìz
ha tener polo mènos 20 m de diàmetro & 50g de pesu. La
diferencia pesu ente la raìz minor & la mayor de qualquier
paquete nun ha tener mas de 30 m de diàmetro & 200 g.”) Delhos
d'anhos, sacaræn-se seys toneladæs d'acenoriæs. læs mas de læs
vezes, Ailsa & Tony sacaræn-læs elhos mesmos, magar venir un
fin de selmana una muyer por agabitalos, & quedou tan
spalomilhada de puœis de tantæs flexiones q'houbo dir pa l
hospital.
Tres
la gerra, la condiçon miserable de læs Falkland catou pola atençon
internacional, & la Gran-Bretaña outorgou a læs isllæs mas
denheiro que nunca. Aprobou-se una lhey de nacionalidà que concedìæ
a los habitantes de læs isllæs Falkland la nacionalidà britànica
da fheitho & daba a læs isllæs independencia de fheitho nos
sous assumtos, exceto polìtica exterior & defensa. læs isllæs
aministrarìæn-se non pol gubernador, administrarìæn-se pol
conseyo parlamentario; consistirìæ d'oîtho miembros eleitos, magar
nun haber partidos polìticos -- nun habìæ necessidà, por
conhocese de toda la vida la xhente. Ya habìæ un tribunal local &
a l ser difìcile montar un comitè popular u nun houbìeren
parientes de l reu, l alguacil tenìæ l Poder de salir & apañar
mas miembros potenciales de comitè popular literalmente pelæs
caleyæs.
Non
ostante l puntu d'inflexion que camudou todo fhoi la decision de la
Gran-Bretaña, el 1986, de deixayos revindicar a læs Falkland
dreithos de pesca næs awæs ta ciento-oîtenta kilòmetros de la
riera, lo que nun permitieræ inantea por lherça fhadiar a l
Argëntina. Læs awæs q'arrodiæn læs isllæs arrepousæn nos
trayetos anuales de migraçon de la merluza-negra -- robalhiça
tsilena -- & duæs species de lhulhæs per valoradæs n Asia &
l sur d'Europa. pœr dècadæs, los islleños oservaræn barcos de
pesca russos & taiwaneses intsiendo læs redes -- trabayando de
nœithe, prendiendo lhuzes fhuœrtes na awa por galdia' la lhulha a
la superfìcie -- sin poder fhazer nada a respeito. læs ventæs de
permissos de pesca a flrotæs exteriores multiplicarìæn por très
los ingressos colletivos de læs isllæs, prauticamente de la nœithe
a l dìæ.
De
smeno, toda mena de cousæs polæs que la xhente olibaræ yeræn da
veræs possibles. De magar el final de l sieglo XIX, los islleños
querìæn una piscina por sta'l mar frìo de mas pa bañase, ansì
que nun habìæ quien saber nadar, & intos quando los barcos se
fhundìæn, la xhente afhogaba. Hagora diba haber una piscina. Una
scuœla nuœva secundaria costruyîu-se & un hospital. Los
cambios que s'intamaræn inantea la gerra acelerarun-se: læs vieyæs
fhaziendæs partierun-se, el gubierno imprestou denheiro a la xhente
por comprar casæs nuœvæs & n breve quasj que toda la tierra de
læs Falkland fhoi propriedà de los islleños que lo trabayabæn.
El
gubierno intamou fhazer caleyæs pelæs isllæs todæs, & ansì
pode' la xhente vjsitase sin vagay oîto ou diez horæs tyigar ende.
La impresa susidiou un trasbordador conetando la Gran Malvina a la
Soledà, 30 kilòmetros pœr Falkland Sound, & delhos d'aviones
de nuœve assientos pa transportar xhente a distanciæs mayores ou a
læs isllæs exteriores. Istalarìæn-se telèfonos adequahos, cun
nùmeros & lhiñæs particulares. Decidîu-se que qualquier rapaz
de læs isllæs Falkland que passare los exames podrìæ assistir a l
sextu cursu & la universidà n Gran-Bretaña cun todelæs
expensæs pagæs, cun inclusion de læs vuœltæs a casa cada anhu.
Un negociador sindical introu a negociar cul gubierno & apahecîu
cun salarios doblres, introgando-se si andaba tsiflando.
La
mayorìa la xhente afhixzo-se aìna a la nuœva maneira de vivir &
catou que prestaba. Sì q'ansì teniendo crecido n tiempos ruinos,
los habitantes de læs isllæs Falkland yeræn extremamente frugales,
& a cada nuœvu proyetu resjstìæn-se fhuœrtemente aquelhos que
dizìæn que nun yeræn necessarios, ou per caros, ou que nun dirìæn
funcionar nunca. Los miembros de l assemblea parlamentaria
sfhoutabæn-se por nun querer tirar denheiro por errores -- &, de
magar l intamu, houbo delhos d'errores per caros --, por tanto,
primeiro d'iniciar grandes proyetos, contratabæn specialistas por
elaborar informes detalhando oçones stremadæs & los pros &
contras de cada unu, & todo lo que podìæ falhar. La xhente
q'anteriormente se queixaræ de los errores caros, queixaba-se hagora
de los specialistas caros, de læs regulaçones, de la documentaçon
& de læs pràuticæs òtimæs que trouxeræn cun sigo:
Tony:
La oficina pesca n Stanley -- gastou-se quasj que quinientæs-mil
lhibræs na fundaçon. Podìæ-se gindar un trasbordador spacial
dende aquelha fundaçon!
Ailsa:
Lhevæn-se fhaziendo casæs næs Falkland de magar ha quasj que
dous-cientos anhos & nada de lo que you ascuîtharæ fhalar lo
lhevou l aire.
Ta
cun specialistas, fastidiarun-se læs cousæs. Quando la strada de
Stanley a l aeropuœrtu se fhixzo, fhexzierun-la cun càrcabæs
fhondæs pœr intrambæs læs veiræs. Houbo rumores de que
tracamundiaræ daquien que nun yera de læs Falkland la cifra anual
de tyuviæs cun la mensal, & proyetou-lo d'essa maneira
p'acomodar inundaçones. Mũîthos anhos & incontables acidentes
spuœis, læs càrcabæs -- per caræs d'arreparar -- indagora
cincabæn ende, & la xhente indagora staba podre cun elhæs. Des
que la strada l aeropuœrtu stuvo asfaltada, houbo delhos queriendo
asfaltar mas caleyæs, talque la que daba a l puœrtu l trasbordador,
ente q'outros pensabæn que, si lo fhexzìæren, la pròxima cousa
que se diba saber serìæ que la xhente diba querer rayæs pintadæs
pel medio læs vìæs &, aìna, barreiræs pelæs veiræs
impediendo que los vehìculos baltiaren næs càrcabæs, &
podrìæ-se dar a todos la propia limusina de sou & un suministru
d'un anhu de tiaræs de mientræs.
Læs
isllæs Falkland andabæn hagora ente los sitios mas ricos de l mundo
-- cun una renta pœr capita comparable a la de Norvega & Qatar.
Magar los sous gastos, el gubierno tamien reservou varios anhos de
renta pante un dìæ tyuviosu: nun tenìæ da fheitho delda dala. &,
ente tanto, biltaba la possibilidà de mas denheiro exponencialmente
n un futuro pròximo. De magar los anhos 1990's, læs impresæs de
petroleo explorabæn læs awæs arrodiando læs isllæs, & ceho
nos 2010's, quedaræ claro q'existìæn depòsitos sustanciales næs
concæs marinhæs. Los islleños alcordaræn-se cautelosamente de que
la perfuraçon nun yera una certeza -- dependìæ de los precios de l
petroleo & de variæs qüestiones tèchnicæs --, cun esso &
cun todo pahecìæ cada vez mas probable q'elho acontecier & que
los ingressos anuales de læs Falkland lhœw aìna quadruplicaren. El
primeiru d'abril, una emissora radio de læs isllæs Falkland
anunciou que l gubierno atoparæ ouro & todos habrìæn
revindicar açones gratuitæs n una impresa mineira. D'aquelha n essi
intrin, læs noticiæs avultabæn tan plausibles que pouca xhente
cataræ que yera tsacota.
Merlita
Ponsica staba n casa ya quarentona & trabayaba de recepcionista n
una oficina de visæs in Cebù, una urbe de læs Filipinæs a unæs
centenæs de kilòmetros a l sureste de Manila, de la q'una muyer un
pouco mas vieya q'elha vieno por sollicitar una visa pa læs Isllæs
Falkland. La muyer trabayaræ nel exterior anhos -- Hong Kong, Macau
& Singapur -- & mandaba denheiro a la maî, que vivìæ n una
area rural & s'ocupaba de los très fhiyos de la muyer. Intos la
muyer conhocîu un home n una aplicaçon na rede & incamentou-la
pa dir cun elhi a læs Falkland. Hagora tenìæ elha un trabayu n
Stanley, trabayando nel kiosku d'una gasolineira, & vivìæ cul
home. Ta trouxo los fhiyos d'elha.
Yera
seguro næs Falkland, dixo la muyer -- egual el sitiu mas seguru l
mundo. El denheiro staba bien -- ta diez vezes lo que ganharìæ næs
Filipinæs -- & la sanidà & educaçon yeræn gratuitæs.
Yera meyor que Dubai, mesmamente, por ser in Dubai quasj q'impossible
otener residencia. Pœr outra parte næs Falkland podìæ obtenese
residencia permanente tres cinco anhos. La muyer explicou-y a Merlita
como conhocieræ a l home na rede & lhœw Merlita tamien tuvo un
muçu næs Falkland, quasj 25 anhos mas vieyu q'elha. Essi home
adiudou-la a atopar una collocaçon pœr Stanley, trabayando n un
supermercau -- nun habìæ quien se poder mudar næs Falkland sin
trabayu -- & n 2017 volou p'alhà.
Patrick
Wats, extxefe de la staçon de radio de læs isllæs Falkland. Pœr
fhuœra suæ casa. fotografìa de Maroesjka Lavine pa l New Yorker.
Fhazìæ
frìo n Stanley & staba per tranquillo. Yera mas pequenho
fhaziendo comparança cun Cebù, & sin quasj xhente cerca, mal
unos vehìculos passando a penæs ou da quando dos nenhos cun
bicicletæs. De lhøñe la vilha pahecìæ curiosa, læs casæs
blrancæs cun teithos de colores, non ostante a l passar a la veira
læs casæs vìæ-se que mũîthæs yeræn baratæs, cun revoque
pintau & metal corrugaho. Habìæ quien tyantaræ parterres de
flrolres, por ende mũîthos quintanales andabæn deixahos, intyenos
de material de costruçon & autos vieyos. Delhos tenìæn bitsos
-- perros & pitæs, ta cabalhos & oveyæs. Da quando, de
nœithe, ascuîthaba-se un cordeiru tyorando. Los sabados de nœithe,
si se passaba a la veira d'unu de los tsigres, ascuîthaba-se mùsica
alta n dientro, & habìæ xhente de pie a l abertal borronando,
muyeres cun roupa xhusto &, da quando, xhente que s'infilaba
armando-la, cutiendo-se. Sì q'ansì la muyer de la oficina de visæs
andaba cierta; yera seguro. Na suæ tierra, daba-y lherça lhevar
denheiro, & tamien nun lhevalo, puœis si daquien la atacaba &
nun lhevaba delho, yeræn egual a matala. pœr Stanley, nunca se
smolrecîu por andar solina.
Al
intamu, daba-y mũîtha sinhalrdà. Habìæ outros filipinos pœr
Stanley, solo que los que venieræn primeiro q'elha podìæn ser
presumidos cun los acabantes de tyigar, ansì que prefirîu
reservase. a l passar unos meses, terminou cul muçu -- catou cun
sigo q'elhi andaba cortexhando outra filipina cabo elha -- non
ostante l denheiro staba bien & decidîu remanecer. Trabayaba,
diba pa casa, preparaba l Xhantar, diba dormir. Deixaræ l fhiyu de
très anhos alhà næs Filipinæs & sentìæ tanto la suæ falta
que querìæ morrer. Intos, afigurou-se como algamar un trabayu pa
una de læs ermanæs pœr Stanley, de tsigreira. a l tyiga' la
ermana, sentîu-se meyor. La ermana trabayaba ta tarde n restaurante;
ansì, de nœithe, lhœw de que l supermercau pesllare, Merlita
quedaba solina. Pero de nœithe, & nos dìæs de fhuœlga, elha &
la ermana sentabæn-se n casa & cantabæn & bebìæn xhuntæs,
& video-conferenciabæn pa casa tres media-nœithe quando la rede
ye mas barata.
Los
filipinos stabæn relativamente acabantes de tyigar. Tres la gerra,
xhente cominçou a tyigar de St. Helena, outru territorio britànico
n Atlàntico Sur. Nos anhos noventa & ceho nos dous-mil, tsilenos
que crecieræn so la ditadura militar intamaræn mudase a læs
Falkland por trabayar nel hotel -- mũîthu tiempu mal houbo un hotel
a penæs, l Upland Goose -- ou nos comercios, ou de taxista. Mas
tarde, un corru de trabayadores antiminæs de Zimbabwe passou un par
d'anhos næs isllæs, quitando-yos læs minæs de la gerra, &
houbo delhos que yos prestou abondo cumo pa decidir cincar &
trahe' læs familiæs.
Delhos
de los antiminæs ya vivieræn pœr todu l mundo -- læs Falkland
fhuerun mal a penæs outra destinaçon. Shupi Chipunza crecieræ n
Harare & studiaræ niveles A d'historia & literatura anglesa
pretendiendo dir a la universidà, solo q'intos soupo que quitando
minæs y pagabæn doblre de lo que podìæ ganhar de professor.
Partîu pa una riestra de trabayos d'antiminæs. Pœr Croacia, spuœis
Lìbano, mas tarde l Congo, de puœis Chipre, de puœis Afghanistan
&, a l cabu, læs Falkland. a l aportar a Stanley, casaræ cun
Agnes, una moça que crecieræ na suæ vezeirìa n Harare, &
tuvierun très nenhos. Querìæ aparar de tanto guaceu, intos algamou
un trabayu istallando suœlos, & mas tarde trabayou de bombeiru n
aeropuœrtu. Trouxo Agnes & elha abrîu un negocio de lhimpieza
domèstica. Xupi staba determinau n q'elhi & Agnes nun falharìæn
a l integrase na comunidà de læs Falkland, & vivieræ n tantos
sitios que sabìæ lo que fhazìæ falta pa que los nativos los
aceitaren. Ingressou n un equipu de balon-pie, participou n
recaldaçones de fhondos caritativos -- habìæn mũîthos
recaldadores. Explicou a Agnes qualæs comidæs los islleños comìæn
cun cobiertos, & qualæs cun læs manos por nun quedar mal si los
convidabæn a cenar.
Si
bien nos anhos setenta næs Falkland nun habìæ ma oveyæs, hagora
nun habìæ solo pesca, habìæ tamien turismo, que spoxigaba cada
anhu, cun todolos cruzeiros aparando camin de l Antàrtica. Tony &
Ailsa, talque mũîthos islleños, intamarun un negocio
complementario n turismo. Eguarun xhiræs pel terrerno batalha &
tsarrabæn de la experiencia de sou na gerra, & insiñabæn a la
xhente los restos de dous helicòteros argëntinos cabo la suæ
quintana. Giabæn xhente por ve' los pinguinos nel sablre de
Volunteer Point. N un dìæ d'un gran cruzeiru yeræn a haber
cinquenta vehìculos pœr Volunteer Point, cun quatro ocupantes cada.
Pel verano, mũîtha xhente pedìæ tiempu de fhuœlga a fin de
realizar xheiræs turìsticæs, ansì & todo dìæs nun habìæn
abondos condutores quando quatro-mil cruzeiristas æn, mas que
duplicando la poblaçon de læs isllæs, de maneira que los turistas
que nun reservaræn excursiones motorizadæs cun antecedencia
quedabæn passeando pœr Stanley cun impermeables promocionales &
botæs de tiempu extremo combinando, tirando fotos a la statua de
Margaret Thatcher & a los buzones roxos & a læs cabinæs
telefònicæs roxæs cabo correos.
Yera
impossible completar todelæs vacantes -- mũîtha xhente de Stanley
tenìæ dous ou très ocupaçones. La xhente moço camudaba carreira
facilmente si yos apetecìæ: de consultor d'informàtica a
aministrador d'un negocio de puntielhæs; d'investigador biòlogo a
pilotu d'aviaçon. Xhente q'emigraræ nos setenta intamarun
arretornar, & très quartos de los studiantes que martsaræn a
studiar volvierun, sì q'ansì inda nun yeræn abondo. Comercios &
hoteles intamarun tyamar cada vez mas xhente de l exterior &, na
època l censu 2016, mal a penæs un 43% de los habitantes yera
nativo. De los que quedabæn, cerca d'una media parte yeræn de
Gran-Bretaña, solo que lo restante vieno de quasj que sessenta
paìses. Oviamente, siendo læs Falkland, mũîthos de los sessenta
paìses arrepresentabæn-los una ou duæs personæs. "los russos
venieræn pœr acio de la oceanografìa pesqueira. Ha hi un rumanu n
Port Howard -- ye un trabayador rural. El leton, nun sei da veræs
como fhoi que tyigou eiquì."
Pa
tras de los que venieræn por trabayu, habìæn mũîthos itinerantes
næs Falkland -- xhente que passaba l tiempu mirando mapas,
q'anduvieræn pœr todu l mundo, que nun tenìæn raìzes profundæs
& los pilharæ l Atlàntico Sur por una razon ou outra. Pat
Waburton yera higïenista dental nos anhos sessenta n York Springs,
Pensilvania, anduvieræ pel Tibet & Mongolia n un camion Unimog
q'elha & un muçu de sou equiparæn de caravana. Segieræ la Ruta
la Seda pœr Turkmenistàn, Uzbekistan & Kazajstan ta l noroeste
de la Tsina; anduvieræ pœr toda Europa, Suramèrica & àfrica.
Aparaba pa trabayar unos meses cun gabinetes de dentistas que la
contratabæn temporalmente n Suràfrica ou New York ou Katmandù; mas
tarde, quando economizaba denheiro abondo, andaba a la geta nos
portales de la rede -- Workaway, MindMyHouse -- de xhente que y
podier dar un spacio & comida agabitando-los de qualquiera
maneira. N una xheira de tres meses p'apañar cocos næs isllæs
Tuamotù, nel Pacìfico Sur, decidîu que y prestabæn læs isllæs
remotæs, & prestaba-y el son de Falkland & mangou una
anuncia nel Penguin News. Recibîu-la un axuw de Hill Cove que querìæ
que lu agabitaræn na fhazienda, & passou unos meses gisando pa
una quadrielha de tosquileiros, curiosando celheiros & capando
cordeiros. Vîu-la un vizin, & acabou elha por mudase pa cun
elhi.
Un
corru pinguinos pœr Volunteer Point, na Soledà. fotografìa de
Maroesjka Lavine pa l New Yorker
Keith
Biles intamaræ nos anhos sessenta & sessenta trabayando n London
n una firma de comerciantes d'ouro, pero a l vjsita'l sou cuñau, que
trabayaba n Pretoria, cato cun sigo que mũîtha xhente andaba
viviendo meyor por mènos denheiro pel exterior, & elhi querìæ
fhazer parte d'elho. Fhoi trabayar a un bancu que lu mandarìæ a
trabayar pa l exterior & destinarun-lu a Manila, de puœis Hong
Kong, mas tarde New York, Sri Lanka, Oman, Dubai, Ghana & læs
Falkland. De la que vivìæ n Stanley, fhixzo los cinqüenta &
cinco & arretirou-se, & elhi & la muyer houbierun de
decidir u s'assentar. Tiraba d'elhi pœr Chipre, por se'l clima
agradable & la vida ende cincielha, non ostante la muyer nun yera
a afrontar trenta anhos de sentar a l sol & dir a tsigres &
quedar cun outros expatriahos a cenar. Considerarun arretornar a
Anglaterra, pero fhazìæn tantos anhos de magar vivieræn alhà que
nun tenìæn raigañu nenyures particularmente. Los fhiyos vivìæn
pœr partes diferentes de l paìs & pensabæn elhos mesmos
emigrar tamien. Intos a l cabu decidierun remanecer. Tenìæn amigos
pœr Stanley, yeræn ativos n organizaçones locales, tenìæn una
casa guapa cun un ventanal panoràmicu dando a l mar.
La
bayura camudou quasj que todo. Quando un islleño compraba una de læs
nuœvæs quintanæs, tenìæ falta vivir na propria tierra, intos da
vezo mudaba-se pa la casa de l pregeiru que ya staba n elha. De
smeno, la xhente cun la que tuvieræ vividos anhos, quiçà la vida
inteira, martsaræn, & la suæ familia quedaræ sola. El trabayu
de cada quintana yera a aministralu un axuw, specialmente de magar la
xhente intamaræ lhindiar oveyæs cun quadriciclos in vez de cun
cabalhos, de fhorma que los trabayadores que nun se podìæn permitir
assumi' læs propriæs fhaziendæs ou se mudabæn pa Stanley, ou
martsabæn. N unos poucos anhos, svaziaræn-se mũîthos de los
assentamientos -- un lhogar que tuvieræ cinqüenta personæs
viviendo drientro podìæ tener hagora quatro. La xhente nun tenìæ
ya falta de vizinos, por ende, cumo inantea; hagora tenìæn denheiro
& yera mas cincielho dir a Stanley n un avion, & los produtos
venìæn de l exterior el tiempu todu; por tanto, si daquè yos
fhazìæ falta, egual nun tenìæn ya que pedir imprestaho.
Læs
nuœvæs caleyæs tornarun los trayetos mũîtho mas ràpidos, lo que
sinificaba que si se querìæ vjsitar daquien, podìæ-se, sin lhevar
dous dìæs fhaelo. & Intos, por elho, nun fhazìæ falta aparase
n casa d'outru de camin, ou a passa' la nœithe. La xhente afhixzo-se
a tyamar inantea venir, garantizando que la vjsita fhuer conveniente.
Mũîthos deixarun de quedase pa la Sports
Week.
Podìæn venir por assisti' læs carreiræs, beber unæs poucæs
Budweiser de tarde, & lhœw giar de vuœlta pa casa la mesma
nœithe. Yera una migina d'imposiçon quedase, & quien diba
querer passar una nœithe n suœlu podiendo dormir na propria cama?
De qualquiera maneira, la Sports Week ya nun yera tan prestosa cumo
lo fhueræ quando yera la ùnica ocasion de l anhu inteiru p'atopase
cun cierta xhente. Cun tantos martsando ceho, la Sports Week
tornou-se Sports unos poucos dìæs & læs dançæs que durabæn
la nœithe inteira diminuyerun.
Tony:
Nun ha hi ya vida social nel Camp.
Ailsa:
Daba-mi siempre por tener todelæs camæs preparadæs -- la xhente
aparaba da vezo eiquì por passa' la nœithe. Avezàbæmus recibir
cerca oîtho-cientos vjsitantes a l anhu.
Tony:
mil-dous-cientos, un anhu!
Ailsa:
Conhocìemunos todos. Tony martsaba quasj que l fin selmana inteiru
n cata dalgien que se perdiere ou alhancare. De la que consegimus
esti lhogar, dixi: "Quiero gabitos nel alrmazen pa dolze
tarreñæs". dixo: "Pa que diaños quieres dolze
tarreñæs?" Bøno, houbo mũîthos dìæs que stabæn todæs
puœrcæs & fregaba-læs inantes aporta' la segiente tanda
xhente. Sì q'ansì de magar sta la strada, la xhente passa de
lhargo.
Cun
los nuœvos telefònos, podìæ-se finalmente tyamar a un doutor
privadamente, & la xhente afhixzo-se aìna a elho. Anhos mas
tarde, de la q'andabæn reformando l hospital, montarun una sala
spera temporal, cun ventanales visibles dende la strada, & la
xhente protestaba por atopar scandaloso que los passantes los vìæren
ende & soupiæren que tenìæn una cita. D'ayures, magar haber
mas privacidà hagora, delhæs de cousæs que nun s'amentaræn
primeiro, ou q'andabæn scondidæs næs casæs apartadæs, intamarun
salir. La pequenha prision de Stanley intyenou-se de delinqüentes
sexuales vieyos. L hospital podìæ hagora investir na salude mental;
houbo therapistas vjsitantes que notarun na poblaçon una
surprehendente asencia quasj total de schizofrenia & trastornos
bipolares, cun todo una incidencia mayor de la usual d'abusu
d'alcohol & depression.
Houbo-los
que dizìæn que yos prestabæn mas læs Falkland de la maneira que
yeræn, magar quasj que todos se rìæn d'elhos por sinhalrdà de los
bønos vieyos tiempos, quando todos yeræn probes & infelizes &
media parte de la poblaçon trataba de martsar. "Prestaba-me que
nunca passare", diz Patrick Watts. "Adoraba læs vieyæs
Falkland de la fhorma que yeræn -- la mena de vida agradable,
scontrahida & sele que tenìæmus -- que delhos nun podìæn
tolerar, por esso garrarun & martsarun. Yera una poblaçon
pequenha, & andàbæmus mas pròximos. Pre- '82, læs Falkland
yeræn el lhogar u you vìvìæ; hagora ye l lhogar u trabayo. Ansì
ye como lo describo."
Indenantea,
la xhente que vivìæ n Stanley conhocìæ a cada un que vìæ pela
caleya, & saludabæ. Claro, siempre tenìæs un forasteiru
q'apahecìæ. Patrick Wats trouxo pa casa la suæ muyer, Sima, una
sùdita holandesa d'extraçon india que crecieræ n Suriname, de
puœis de conhocela n una cena de bufet a voluntà n Sr.
Wu,
un restaurante tsino n London. Non ostante d'aquelha la xhente venìæ
uno a cada vuœlta, ansì que se reconhocìæn. A la camada mas vieya
avultaba-y el nùmeru de forasteiros perturbador, magar nun saludare
de todæs maneiræs ya la xhente pela caleya por dir hagora todos cun
vehìculos & nun haber quien caminar.
Delhos
d'islleños queixæn-se de que cun tanta xhente de todu l mundo, læs
Falkland andæn quedando irreconhocibles. A outros avulta-yos el
nuœvu cosmopolitismo stimulante & piensæn q'a los que se
queixæn falta-yos vision & son probablemente racistas,
arremontando a los dìæs anteriores a la gerra, de la que los
islleños habituabæn comenta' la blancor de quasj que l cien por
ciento de la poblaçon por pruœba de ser elhos verdadeiramente
britànicos. Sì q'ansì, pa tras d'essa division familiar, houbo una
revuœlta ùnica a læs Falkland, causada pol persistente spetru de
la gerra. Los habitantes de læs Falkland revindicarun el dreithu a
la autodeterminaçon so la carta de læs Naçones Unidæs. La carta
concede essi dreithu a los "puœblros" sin defini' lo
q'elho sinifica. Que fhai falta pa ser un puœblro? Como habìæ
xhente que se tornaræ un puœblro? Ye qüestion de tiempu? Cultura
compartida? Nenhos nacidos na tierra? Habrìæ. Pœr ayures, un puntu
unde una poblaçon serìæ tan transitoria & instable que se
pahecerìæ mènos a una sociedà q'a un aeropuœrtu? A los islleños
presta-yos arresaltar que læs vieyæs familiæs de sou tienen vivido
næs Falkland mas castræs que mũîthæs argëntinæs na Argëntina
-- prauticamente de magar l Argëntina fhoi paìs -- & a delhos
dà-yos la lherça que si læs islllæs læs habitæn da nuœvo sobre
maneira itinerantes & trabayadores a contratu de l exterior, essa
prerrogativa perderà-se.
La
xhente tien venido a læs Falkland por tantæs razones stremadæs que
ye difìcile combinalæs cun los tipos de mithos nacionales mas
grandes q'explicæn quien unu ye. Læs mas de læs historiæs
habituales nun andæn disponibles. Los primeiros q'aportaræn nin
roçarun nin trasformarun la tierra arrancando àrbolres & arando
campos: nun habìæ àrbolres, & læs oveyæs aproveitharun la
tierra cumo staba. Los islleños lhibrarun-se de los amos coloniales,
ansì & todo non por revoluçon; los amos coloniales quexhierun
lhibrase d'elhos. Ganharæ-se una gerra alhiberadora, pero non polos
proprios islleños. Pa de tras, magar tene' læs isllæs hagora
denheiro a sgaya, dependen hagora de la Gran-Bretaña de variæs
maneiræs -- d'assistencia mèdica, educaçon & defensa, de
professionales & specialistas. La independencia paheç
impossible, polo mènos nel futuro previsible; el sitiu ye pequenhu
de mas.
Describen-se
quasj que todos hagora cumo falklanders
primeiro & britànicos segundo, pero ye difìcile dizi' lo q'elho
sinifica. El britanismo ye fàcile de proclamar -- læs Union Jacks,
los buzones de correos roxos. Los sìmbolos son abondo por saber
todos lo que Gran-Bretaña ye &, de qualquiera maneira, ha hi
mũîtho pa catar. Sì q'ansì lo q'un habitante de læs isllæs
Falkland ye, ye mas difìcile de describir. La mayorìa siente
fhuœrtemente que la crìa d'oveyæs ye una parte importante de la
suæ herencia, magar vivir ya pouca xhente n Camp. Los comercios de
souvenirs andæn
intyenos de pinguinos, sì q'ansì magar presta-yos los pinguinos a
todu l mundo nun son obviamente totèmicos. "Somos tan nuœvos,
nun tenemus una historia lharga," Leona Roberts, miembra de la
assemblea parlamentaria de læs isllæs , diz. "& Nun ha hi
poblaçon nativa, nin petroglifos que nos digan quien somos."
Al
introgayos sobre lo que sinificaba ser un islleño Falkland, los mas
cun raigañu fhundu næs isllæs fhalaba de sobrevivencia n
isolamiento & cun mal tiempu; contentando-se cun per pouco;
afigurando-se como arreparar daquè sin entreinase ou sin læs pieçæs
adequadæs; adiudando-se unos a los outros por nun haber quien mas lo
fhazer a l nun haber outros. Mũîthos dizen tener que ver ser un
islleño Falkland cun ser probe, non ostante ya nun lo ser elhos mas.
"Quando Premier Oil eguaba la suæ declaraçon d'impatu
ambiental & social, tuvîmus xhente diziendo: "hemus dar
proteçon a la nuœssa fhorma de vida," Mike Sumers, txefe de la
càmara de comercio, diz. “& A un ciertu puntu n una reunion
dixi, 'quala ye intos?' & houbo un silencio. & Dixi, “ya
ves -- el problema ye que nun lo sabemus.”
Acabante
março, quando l andaç s'aproximaba & los aviones deixarun de
tyigar, los islleños, cumo xhente pœr todo ayures, sentarun-se n
casa & intraræn na rede, tratando de discobrir que diba passar.
Los precios de l petroleo baltiarun de magar l andaç intamou, &
l Corona anduvo sparciendo-se ente los trabayadores viviendo n
quarteles cabo læs plataformæs, por esso paheç improbable que læs
prospeçones intamen ceho. Cun restaurantes pesllando n Europa, la
demanda pescaho ye una fraçon de lo que fhueræ, pa tras de la
possibilidà de que l Brexit acabe n aranceles europeos pròximos a l
venti por ciento. Indagora nun anda claro que sinificarìæ pa la
pesca, sì q'ansì los sous ingressos arrepresentæn quasj que dous
tercios de los ingressos de læs isllæs, por tanto qualquiera
reduçon diba tener un impatu enorme. El turismo ye l segundu mayor
negocio, & consiste quasj q'inteiramente de cruzeiristas. Quien
dirà hagora inscribise n un cruzeiru? & Si los touristas deixan
de venir, los restaurantes & hoteles pesllaran. Nun ha hi quien
poder remanecer næs Falkland sin trabayu, intos la xhente que
trabaya ende & indagora nun tienen residencia permanente talvez
yos fhaiga falta volver pa casa.
Que
diba passar si los aviones deixaren de traher suministros regulares?
Tornarìæn-se læs isllæs outra vez remotæs, sperando que læs
intriegæs tyegen, infhoutando-se na cibeira de colheitha propria si
nun vienen? Nos vieyos tiempos, la fruîta trahìæ-se una vez a l
mes -- ye difìcile cultivar qualquiera cousa næs isllæs a parte de
bagæs -- & la xhente tyamaba a l cordeiro "365" por
comelo cada dìæ, delhæs de vezes næs très comidæs diariæs.
Dirìæ passar outra vegada? Aprehenderìæ la mocidà crecido n
Stanley a corar oveyæs? Egual la xhente q'extraña la fhorma de vida
de læs Falkland consigen lo que querìæn:
Ailsa:
Outra gerra mundial. Nun lo quiera Dîous, pero podrìæ resolve'l
mundo.
Tony:
Peslla' la riera un mes.
Ailsa:
Habrìæmus aprehender a vivir cun los nuœssos proprios recursos &
casar bien xhuntos.
Pahecìæ
inevitable que l andaç venier. Todos sperabæn. pœr selmanæs,
habìæ-los que dizìæn nel Facebook que l gubierno habrìæ peslla'
læs fronteiræs, polo mènos a los cruzeiros, non ostante los
cruzeiristas segìæn tyigando, andando pœr todo Stanley, sparciendo
Dîous sabe que.
Hagora,
por ende, cul intamu la serønda nel hemisferio sur, la campaña
turìstica terminou. Nun habran mas cruzeiros, & læs pousadæs &
los comercios de recuœrdos pesllaran. Cun læs fronteiræs pesllando
n outros paìses & la incerteza los vuœlos, mũîthos de los
specialistas & consultores martsarun pa casa. Los islleños
antiguos tornaræn a star a mercè d'elhos mesmos l hibierno. &
Si la xhente intama morrer, a todos yos pesarà por conhocese todos.
Publicou-se
na ediçon impressa de la ediçon de xhuneto 6 & 13 2020, de
tìtulu "Un oceano a parte".