Ha
hi pallabræs que puœden durar todu l tiempu d'una lhengua, que nun
s’agarræn a cousæs passaxheiræs ou que son lheves cumo læs
ideyæs a que le dan alæs. Venen de l principio de l mundo de la
lhengua & accompañæn-la siempre, remoçando-se a cada vez que
se dizen porque l sou sonidu entra por nòs a l pa drento & mos
pon toda la màquina de l antendimiento a marchar. Pallabræs tan
lhanæs cumo cabeça ou manos, tan vocales cumo risa, tan
zaburriadoræs cumo muœrte. Nun passamus sin elhæs porque nun somos
sin elhæs, que nin cemeterio tenen adonde, a l mènos una vez pœr
anhu, le podamus pone' la flor d'un sonidu.
A
fhuœra essæs, ha hi mũîthæs classes de pallabræs que van
deixando de tener campu. Algunæs inda s’agarræn a una soledade
fresca cumo l toque de Trinidahes ou læs antriteiræs q'arrolhabæn
læs tsiadeiræs modæs de l carru. Outræs pierden-se a tras la
nublrina spessa que nuœvæs pallabræs le venirun a poner cumo l
coxu, la squinencia & outræs malignæs, hagora arredadæs de læs
boucæs de doutores que ya solo saben sanar males nomados cun outræs
pallabræs. Ha hi mũîthæs outræs classes de pallabræs que se
scaheicen, mass querìæ eiquì fhalar d'aquelhæs que s’agarrorun
a cousæs que siempre existirun & van a continar a existir, mass
deixorun de tener l’amportancia que le deya dreithu a tener una
pallabra solo pa elhæs. L exemplo mas fhuœrte que mi ven a la
cabeça ten a ver cun la codia de pan ya duro, que sobrou & naide
quier: la sociedade moderna atè inventou cousæs tan essenciales
cumo sacos de lixo pa læs botar alhà, atè fhixzo lheys a dizir que
nun puœden ser comidæs por outræs personæs læs que nun
restorante ou cafè ya le atoporun & tamien se fhaz propaganda de
que nin bœn comido ye pa perros, algunos merecedores de cousæs tan
buœnæs que atè ha hi dìæs una tiæ de Nuœva Zelandia offrecîu
miles de toneladæs de l sou comido de perro pa læs pessonas d'un
paìs d’Àfrica.
Cun
esta miæ maña de læs pallabræs, atà mîou paî & miæ maî
ya anhos que mi van guardando læs que cuidæn que you nun conhœço
& quedæn todos contentos si se lhembræn dalgo que you nun sei.
Sin assignar nengun conven, fhexzimus assì a modo una sociedade de
caçadores de pallabræs & intretenemus-mos a fhalar d'elhas,
dando-mos la risa cumo quien atya una piedra speciosa perdida ne l
cembon de læs pallabræs. Mîu paî ya mi ten dizido q'atè de
nœithe se lhembra dalgo & lhœw la guarda pa nun se la
scaheicer. A læs vezes atè me parece que ten una tèchnica de
s'imagïnar a ouvir fhala' los antiguos quando èl yera pequenhu,
ouviendo læs pallabræs q'elhœs dizìæn & a q'èl, n essi
tiempu, le daba tanta importancia cumo a qualquiera outra pallabra. &
Quanto mas lo tiempu passa mas se le lhembra d'essœs tiempos. Algo
pahecido se dîou na fin de selmana atrasado, an que a l tyigar a
casa mi dixo mîou paî:
- Tengo
una pallabra q'atyo que tu nun la conhœces & ya dìæs ha que
la ando a guardar pa ti la dizir. Ya ouvîsti fhalar an regoxu? A
que nun sabes lo que ye?
- Ye regoxu ou regoxhu?, preguntei-le.
-
Regoxu, regoxu.
- A mi nunca se mi lhembra d'ouvir essa pallabra,
nun sei adonde fuisti a saber d'elha, atalhou miæ maî a lhembrar
una discusion que ya habìæn tenido sobre la pallabra.
- Tu
puœdes nun la coincer ou ya t'haberes scaheicido d'elha, mass you
lhembro-me bien de la ouvir mũîtha vez, sobre todo a los antiguos,
quando yera garotu. Cumo tal, quien la dizìæ mũîtha vez yera l
paî de los Fonsos, & cumo sabes Chico Fonso, lo filhu, ya ten
mas de noventa anhos. Ya ves que ten de ser una pallabra mui
antigua, anque hagora mũîtha xhente, cumo tu, nun se lhembre
d'elha.
- Ye verdade que nunca ouvì la pallabra, tornei you.
- Mass
antes de mi conta'l significado, vou-le a dizir que ha hi n Lisboua,
nel Rossio, un sotu que se tyama Camisaria Moderna & que vende
unæs camisæs que tienen la marca Regojo. Eiquì ha hi uns anhos
lli nun xhornal que l duϖu se tyamaba Antonio Regojo & que
yera de Fermoselhe. Dizìa tamien lo xhornal que yera un home mui
dariegu & que mũîtho habìæ axhudado la suæ tierra. Nin sei
si l tiu ya se morrîu ou no.
- Atyo que ya ouvì fhalar n essi
tiu & cuido que fhoi l que le offrecîu una ambulancia als
bombeiros de Sendin, dixo mîou paî mui admiradu.
- Essi tiu,
continei, fhoi-se para Lisboua de mui nuœvu, ampeçou de pintse a
fhazer mandiletes & acabou por quedar rico. Si l tiu se tyamaba
Regojo & yera d'una familia mui probe, talvez la pallabra tenga
a ver cun essa pobreza, concluì you.
- Nun anduvîsti mui
lhonxhe, mass you atyo que la pallabra ye mui differente de la
hispañola Regojo & ha de ser por alguna razon, puœis nun te
scaheiças q'eiquì læs personæs a bien la pronuncia de l
hispañol, a quantæs mas los antiguos. Regoxu quier dizir un
catsicu de pan duro. Cumo tal, læs personæs dizìæn assì: trahi
un regoxu pa estæs mulæs que nun paræn de suspirar. Quier dizir
yera un modu de le tira'l ougamiento a læs mulæs, dar-le assì una
cousa pouca de comer, que ya nun prestaba ou q'habìæ sobraho. Ende
tenes.
Registrei
todo nun quadernico que siempre trayo nel bolsu & que ya antsi
mas que you sei alhà, & quedei a matinar na pallabra. La
primeira ideya que me vieno a la cabeça fhoi la apahecencia de la
palabra regoxu cul nome castelhanu Regojo, mass sin saber se querìæn
dizi' la mesma cousa, & mîou paî tenìæ razon quanto a læs
differenciæs. Assì, mal tyigei a miæ casa, agarrei-me a los
lhibros de regïstru de læs pallabræs, los diccionaîros que
tengo, & botei-me a saber de l bilhete d'identidade d'aquelha
pallabra. & Nun fhoi diffìcile dar cun elha.
Ampecei
pol DRAE (Diccionario de la Academia de la Lengua Española) &
alhà atyei regojo cul sentidu de catsu de pan que sobrou. &
Ende antendi melhor lo nome de l home que fhixzo la marca de læs
camisæs de la Camisaria Moderna & imagïnei melhor læs razones
que lo lhevorun de Fermoselhe atè Lisboua, de tan novico.
Passei
a puœis a varios diccionaîros de portuges & nin rastru de la
pallabra ou algo apahecido.
Saltei a puœis pa varios
vocabulaîros lheoneses & an todos elhœs alhà staba la
palabra, anque cun fhormas differentes: regoxo (Ancares), regoxu
(Maragaterìa), regojá (Rebollar), regoxiu (Babia), regoxu / reboxu
/ regosa (Senabria), rebojín (Bierzu), rebojo (Salamanca &
Çamora). Tamien nel Dicionairo de la Llíngua Asturiana, alhà
staba la palabra regoxu. An quasj que todos estœs sitios la
pallabra significa un catsu de pan duro &, an mènos, una cousa
pequenha & sin valor ou un recostricu de la squina de la
fhogaça.
Passei inda pœl DCECH (regojo), de Corominas &
Pascual, & alhà apahecìæn todæs aquelhæs fhormæs de la
pallabra, diziendo-se que læs fhormæs regoxu & regoxa yeræn
pallabræs galhego-lheonesæs, solo s' usando n essœs sítios. Mass
nos diccionaîros de galhego que tengo cun migo solo n un delhœs
(Xerais) atyei la pallabra regoxa cul sentidu de catsico de pan.
Los
auctores dizen que l origë de la pallabra nun ye mui cierta, mass
paheç-mi que staran ciertos aqueilhœs que dizen (nun ye l caso de
Corominas) que ven de l lhatin repudium que quier dizir restu, cousa
sin valor ou l que queda a puœis de s'haber scolhido l melhor.
&
Eiquì queda l bilhete d'identidade d'una pallabra mirandesa que you
nun coincìæ & que ye, tamien, una pallabra lheonesa
perteneciente a l fhundu mas gënuinu de la lhéngua mirandesa.
Ye
verdade que quedei contento cula discubierta fheitha, mass pus-me a
matinar ne l destino que tenen pallabræs cumo regoxu, sobre todo n
sociedades cumo la nuœssa, que se dan aires de nun solo nun
precisaren d'essæs pallabræs pa nada cumo atè tenen vergoña
d'elhæs, ya que stan al reves de la fhartura que quieren amostrar.
Assì, pallabræs cumo regoxo son cumo læs personæs sin abrigo que
la sociedade quier asconder, sobre todo porque elhæs son l'amuœstra
de que essa sociedade upada nun relhumbra tanto cumo mos quier
convincer. Ya vaî lharga la crònica, solo pa fhalar d'una
pallabra que quier dizir una codiica de pan, cousa q'hagora cabe nel
nome gëneral de lixo. Ye la marca viva a apartar duæs sociadedes:
una q'aproveitha todo & outra que ye una sociedade de
disperdicio. & Anque fhaigamus parte d'esta sociedade, nun mos
podemus dar a l luxo de disperdiciar pallabræs cumo regoxu, que
marcæn bien la cultura de la xhente que mos trouxo atè hoxhe la
nuœssa lhengua, a amostrar que puœde continar a ser una lhengua
ecológïca. Si læs pallabræs fhuræn pan, anton algunæs d'elhæs
serìæn un regoxu, mass quando se ten fhame qualquier regoxu sabe a
almendræs.
No comments:
Post a Comment