28.5.20

El Lleitor (Schlink)


Primer Parte
1
Quando tenìæ quinze anhos, tuvi ictericia. El mal intamou la serønda & acabou la primavera. Ente mas frìu & scuru l anhu vieyu se tornaba, mas flrouxu me ponìæ. Nun fhoi ta l anhu nuœvu quando læs cousæs intamaræn spoyetar. Templrau andaba xhanheiro & miæ maî orientou-mi la cama scontra la gallerìa. Vìæ l cielo, el sol, læs nublræs & ascuîthaba los nenhos xhogar na quintana. Una nœithe de febreiro, sentì un malvis cantar. La miæ primer trayectoria lhevou-me de la Blumenstrasse, u vivìæmus na segunda planta d’una casa voluminosa construyida quando l cambio l sieglo, ta la Bahnhofstrasse. Ende devolvì n un primeiru de selmana d’outhoubre, camin de la schuœla. Andaba you ya dìæs flrouxu, dèbile tanto cumo nunca na vida.
Cada passu costaba-me fhuœrça. A l txubi’ læs scaleiræs de casa ou n schuœla, læs piernæs quasj que nun me lhevabæn. Tampouco nun m’appetecìæ comer. Quanto si mas, a l sentame a la mesa cun fhame, la reluctancia aìna biltaba. Pœla mañana, acordei cun bouca seca & cun sensaçon de que los mîous wœrganos pesabæn & stabæn nel sitiu equivocau n cuœrpu. Tenìæ pudor por andar you tan flrouxu. Passei specialmente corte a l devolver. Tampouco nun mi passaræ na vida. La bouca intyenou-se-mi, quixhi tragalo, calquei los morros ente elhos, la mano na bouca; non obstante salîu de la bouca & pente los dedos. Sofhitei-me intos na parede, mirei pa lo devuœlto a los mîous pies & afhogaba-me phlegma claro. La muyer, quien me curiou, fhixzo-lo quasj q’a lo burro. Garrou-me pœl braçu & lhevou-me pœl scuru corredor ta l antoxana. Sàbanæs extendidæs de ventanal a ventanal & scolingaba roupa. Na antoxana alrmazenabæn madeira; n un talher abiertu, rintsaba una sierra & læs fhorgaxæs volabæn. Cabo la puœrtæ pa l antoxana habìæ un canhu. La muyer abrîu l canhu, lhavou-mi la mano primeiro & lhœw dîou-mi na cara cun una amboçada d’awa. Enxugei la cara cul panhuœlu.
Garra l outru” Habìæn dous caldeiros cabo l canhu, apañou unu & intyenou-lu. Garrei & intyenei l outru & segì-la pel corredor. Gindando-lo lhøñe, l awa tsiscou la calçada & arrastrou lo devuœlto pœl cairel. Quitou-mi l caldeiru de la mano & tirou outra ondia d’awa pœla calçada.
Indreithou-se & vîu que you staba tyorando.
Rapazin”, dixo surprehesa, “rapazin”. Garrou-me n cuœlho. You mal yera mas altu q’elha a penæs, sentì los sous senos scontra l mîou peithu, golîu l mîou mal hàlitu & you l sudor fresco de sou a l strẽithame nel sou abraçu, & nun sabìæ que fhazer cun los mîous braços.
Deixei de tyorar. Introgou-mi u vivìæ, mangou los caldeiros in corredor & lhevou-me pa casa. Corrìæ cabo min, el mîou cabas n una mano & la outra nel mîou braçu. Nun cinca lhøñe de la Bahnhofstrasse pa scontra la Blumenstrasse. Corrìæ aìna & cun una determinaçon que mi facilitou caltene’l passu. Dixo adîous cabo casa nuœssa.
El mesmu dìæ miæ maî fhoi ve’l mèdicu, que diagnosticou ictericia. Alquando contei a miæ maî lo de la muyer. D’outra maneira nun pensaba dir vela. Sì q’ansì staba nidio pante miæ maî que, des que podier, comprarìæ un ramu flores de la miæ hutsa, & dirìæ apresentame & agradecey-lo. Fhui a finales de febreiro intos na Bahnhofstrasse.

2
La casa de la Bahnhofstrasse wœy ya nun sta ende. Nun sei quando & por que se baltou. Passei mũîthos anhos sin star na miæ vilha natal. La casa nuœva, construyida nos anhos setenta ou oîthenta, tien cinco plantæs & un àticu extensu, nun tien corredores exteriores ou gallerìæs & ye lhampa & subtilmente revocada. Mũîthos timbres indicæn mũîthos appartamentos pequenhos. Appartamentos pa intrar & salir, cumo intrar & salir vehìculos que s’arriendæn. Hagora existe un commercio d’informàtica n stragal; primeiro houbo una botica, un ultramarinos & un videoclub.
La casa vieya tenìæ l mesmu altor de quatro plantes, un stragal fheithu n piedra xerrono lhabraho n diamante & très plantæs mas pœr riba de canterìa de lhadriyu cun orieles de xerrono, balcones & quadros de ventanal.
Un par scalones conducìæn a l stragal & a la scaleira, mas amplia na parte inferior & mas strẽitha na parte superior, inquadrada por paredes pœr intrambæs læs veiræs, que lhevabæn varandæs de fhierro & terminabæn cun fhorma de spiral pœr baxo. La puœrtæ flanqueabæn-la pilares &, dende los cantos de l architrave, un lheon miraba la Bahnhofstrasse pa riba, outru pa baxo. La intrada pœr unde la muyer me lhevou pa l antoxana ta l canhu yera la intrada lateral.
Ya arrepararæ na casa you de pequenhu. Dominaba la fhileira cases. Pensei que si la tuvieren fheitha indagora mas pesada & amplia, læs casæs vizinæs tenrìæn que s’arretirar scontra læs veiræs & fhaey sitiu. Ende n dientro afigurei-me una scaleira cun stuco, speyos & un passa-manos d’imitaçon oriental, cun barræs d'azòfare polido sofhitadæs nos scalones. You speraba tamien que tres, personæs señoriales vivieren na casa señorial. Sì q’ansì a l tenese scurecido la casa polos anhos & l fhumo los trenes, tamien m’afigurei se’ los señoriales residentes fhoscos, peculiares, talvez sordos ou mudos, txepos ou acoxicando.
Siempre soñaræ cun la casa los ùltimos anhos. Los suœños apahecìæn, variaçones d’un suœñu & thema. Cruzo una vilha extraña & veo la casa. N una barriada que nun conhœço, cinca n una fhileira casæs. Sigo andando, alhouriau, por conhocer you la casa, non la barriada. Intos arreparo n que ya la tengo vista. Pa de tras nun ando pensando na Bahnhofstrasse de la miæ vilha natal, pienso n outra de l pais. Ando n un suœñu, por exemplo, pœr Roma, veo la casa ende & alcuœrdo-me de vela n Berna.
Cun essi suœñu quedo tranquillu; ver da nuœvo la casa n outru ambiente nun mi paheç mas excepcional que ver un vieyu amigu n un ambiente extrañu. Dou la vuœlta, tuœrço pa casa & txubo los scalones. Quiero intrar. Calco na maniya. Quando veo la casa n monte, a l suœñu vaga-y mas, ou lhœw alcuœrdo-me meyor de los detalhes de sou. Gìo un vehìculo. Veo la casa a mandreitha & sigo giando, a l principio alhouriau porque, ende! una casa q’obviamente perteneç a una strada de la vilha, cinca n monte abiertu. Intos arreparo n que ya lo vieræ todo primeiro & ando doblre de tracamundiau. A l alcordame unde la atoparæ, tuœrço & torno. La strada anda siempre valreira n suœños, sou a rodar cun pneumàticos stridentes & giar cun alta velocidà. Dà-mi la lherça d’atrasame & antaino. Veo-la intos. Cinca n medio la senra; colza, pan ou vino n Pfalz, alfhazema n Provença. La zona ye tyana, todo lo mas un pouco accidentada. Nun ha hi àrbolres. El dìæ ye per claru, el sol brilha, l aire cimblra & la caleya rescampla de l calor. Los arrimos deixæn la casa xebrada, pahecen deficientes. Podìæn se’ los arrimos de qualquiera casa. La casa nun ye mas fhosca de lo que lo ye la de la Bahnhofstrasse. Cun todo los ventanales stan per puœrcos & nun deixæn reconhœcer nada de los quartos, nin mesmo cortinæs. La casa ye ciega. Aparo cabo la veira la caleya & cruzo la caleya ta la intrada. Nun se ve xhente, nun s’ascuîtha nada, nin un motor distante, un aire, un pàxaru. El mundo morrîu. Txubo læs scaleiræs & calco na maniya. Sì q’ansì nun abro la puœrta. Acuœrdo & solo sei que garrei la maniya & que calquei n elha. Intos alcuœrdo-me de todu l suœñu & tamien que ya lu soñei.

3
You nun sabìæ l nome de la muyer. Cul ramu flores na mano, anduvi indecisu pante la puœrtæ & los timbres. Preferìæ da’ la vuœlta. Intos salîu un home de la casa, introgou-mi por quien querìæ ver & mandou-me ta frau Schmitz a la tercer planta.
Sin stuco, sin speyo, sin corredor. La guapura modesta de la scaleira, que nun yera comparable a la magnificencia de la fatsada, martsaræ ha ya bien de tiempu. La pintura roxo de los scalones gastaræ-se pœl medio, l hule verde n relieve, q’adherìæ a la parede a l altor de los costaços cabo læs scaleiræs, staba roçau, & habìæn sogæs amarradæs u faltaba l passa-manos.
Golìæ a material de lhimpieza. Quiçà arrepararæ n todo esso mas tarde. Pahecìæ siempre tan ruino & tan lhimpio & daba siempres el mesmu arrecendor a material de lhimpieza, da quando entemiciendo-se a l tafhu de repolhu ou fhaba, de fritos ou bugada fherviendo. De los outros residentes de la casa, nunca apercibì ma essos tafhos, los repousa-pies cara a læs puœrtæs de los appartamentos & læs placæs de los nomes so los botones de l timbre. Nun m’alcuœrdo d’atopar outru vizin næs scaleires. Tampouco m’alcuœrdo de como saludei a frau Schmitz. Probablemente atroparìæ you duæs ou très phrases sobre l mîou mal, el sou sofhitu & los mîous agradecemientos. Lhevou-me a la cozina.
La cozina yera la mayor stancia l appartamento. Dientro stabæn el fogon & l bañal, la bañeira & la paila, una mesa & dous assientos, un alrmario, un guarda-roupa & un sofà. Un cobertor de terciopelo roxo sporrìa-se pœr riba l sofà. La cozina nun tenìæ ventanal. La lhuz baltiaba pente los paneles de la puœrta que daba a l balcon. Nun habìæ mũîtha claror na cozina, mal a penæs quando la puœrtæ s’abrìa. Lhœw se sentìæ de la carpinteirìæ n antoxana l Rintsar de la sierra & l arrecendor de la madeira. Pertenecìæ-y tamien a l appartamento un salonin strẽithu cun aparador, mesa, quatro assientos, poltrones & un fhorno. Esti quartu quasj que nunca se scalecìæ n hibierno & quasj que nunca se gastaba n verano. El ventanal daba a la Bahnhofstrasse & la vista a l local de la vieya staçon de l tren, q’andaba excavando-se & voltando-se & u ende & aquende ya s’assentaræn los fundamentos de nuœvos edificios xhudiciales & administrativos. Finalmente, un excusau sin ventan fhaìæ parte de l appartamento. Si fhedìæ n excusau, fhedìæ n corredor.
Tampouco m’alcuœrdo de lo que tsarràræmus na cozina. Frau Schmitz arrepassaba la roupa; sporrîu un cobertor de lhana & una sàbana pœr riba la mesa & lhavou uno tres outro de la macona, arrepassou-lo, doblrou-lo & mangou-lo n una de læs duæs sielhæs. Na outra sentei. Tamien arrepassou la roupa interior & you nun quixhi mirar, non obstante nun fhui quien a svia’ la mirada. Gastaba un mandilon sin manges, azul cun florinås roxæs pàllidæs. Tenìæ elha l sou pelo roxo cinrada a l altor los costaços q’atusaba na nuca cun un prendedor. Los sous braços snudos yeræn pàllidos. Los paraxismos de læs manos cun que garrou la plrantsa, la giou & la pousou, & de puœis axhuntou & arretirou læs pieces de roupa, yeræn seles & concentrahos, & ansì de sele & concentrada se movìæ, s’apandaba & s’indreithaba. Na miæ memoria, læs caræs posteriores de sou cincabæn sobre la suæ cara n aquel intrin. Quando la evoco ante los wœyos mîous como elha yera d’aquelha, apaheç elha intos sin cara. Tengo que la arreconstruir. Tiesta alta, papos salientes, wœyos azul-pallido, beiços carnudos q’apandæn uniformemente sin indentaçon, caçu fhuœrte. Una cara grande, bronca & feminina. Sei que ya la incontrei. Sì q’ansì nun veo la belheza suæ de lantre de min.  

4
Spera”, dixo, quando m’alcei & quixhi martsar, “hei tamien de martsar & vou un catsin cun tigo”.
Sperei n corredor. Mudou-se na cozina. Abrîu-se la puœrtæ. Quitou l mandil & quedou n una roupa interior verde-claro. Duæs mediæs scolingabæn pœr riba l respaldu læs sielhæs. Garrou una & indulrcou-la n un ruœldu alternando læs manos. Pivotaba n una pierna, sofhitou l calcañar de la outra pierna n xhenoyu, inclinou-se, passou la media indulrcada na punta l pie, mangou la punta l pie na sielha, sgilou la media pæla panturra, xhenoyu & coxa, inclinou-se de costau & pilhou la media cun la jarretière. Indreithou-se, sacou l pie de la sielha & garrou la outra media. You nun yera a quita’ los wœyos d’elha. De la cerviz & de los costaços, de los peithos que la roupa interior cobrìæ mas q’occultaba, de la nalga, u la roupa interior se sporrîu quando punxho l pie nel sou xhenoyu & sentou na sielha, de la pierna, primeiro snuda & pàllida & lhœw brilhantemente sedosa na media suæ. Sentîu-mi la mirada. Fhixzo una pausa pa la outra media, torcîu pa la puœrta & mirou-me nos wœyos. Nun sei como se vìæ – plasmada, questionando, sabiendo, culpando. Punxi-me collorau. Quedei un intrin cun la cara queimando. Lhœw nun aguantei mas, salì corriendo de l appartamento, baxei corriendo la scaleira & salì de la casa.
Fhui pouco a pouco. Bahnhofstrasse, Hausserstrasse, Blumenstrasse — fhoi l mîou camin de la schœla anhos. You conhœcìæ cada casa, cada quintanal & cada cierru, aquel acabante pintar cada anhu, aquel cun madeira que se tornaræ tan buxu & podre que podìæ you sfhaelu cun la mano, los pieslles de fhierro, ente los que corrìæ you de nenhu dando-yos næs barræs cun un palu fhaziendo-læs sonar & la muria alta de bloques tres la que you phantasearæ cun couses formidables & terribles ta poder txubir & ve’ læs abhorrecidæs riestræs de maciços de flores, bagæs & verzæs disdeixades. You conhœcìæ los adoquinos & l galipote de la strada & los cambios ente lhàbanæs, adoquinau ondulau de bloques de basalto, galipote & lheira de la calçada.
Todo mi sonaba. Quando l mîou coraçon deixou de per bater & la miæ cara ya nun ardìæ, ya quedaræ l incuœntru ente la cozina & l corredor lhøñe. Intsipei-me. Scaparæ cumo un nenhu n vez d’actuar soberanamente tanto quanto you speraba de min. Ya nun tenìæ you nuœve anhos, tenìæ quinze.
Cun todo, quedei cun la dulda de quala habrìæ de tener sido la reacçon soberana. L outru enigma fhoi l incuœntru ente la cozina & l propriu corredor. Por que nun yera you quien a quitay los wœyos de n riba? Tenìæ un cuœrpu per poderosu & per feminin, mas voluptuosu que læs rapazæs que mi prestabæn & que you miraba. Tuvi certeza de nun la notar si la vìæ na piscina. Nin elha se monstraræ mas snuda que lo que you vieræ a rapazæs & muyeres na piscina. Pa de tras, tamien yera mũîtho mas vieya que læs moçæs que you soñaba. Mas de trenta? Ye diffìcile apprecia’l tiempu q’unu tien quando indagora nun se deixou a tras ou sta por venir.
Anhos mas tarde, arreparei n que nun yera a quita’ los wœyos d’elha simplemente pol amor de la fhorma de sou, tamine polæs posturæs & movemientos. Pedì a læs miæs amigæs que gastaræn mediæs, sì q’ansì nun querìæ explicayos la miæ petiçon nin contayos l enigma de l incuœntru ente la cozina & l corredor. Intos, la miæ petiçon recibîu-se cumo un Pruyir de suspensorios & puntielhæs & extravagancia eròtica, & a l complrise, succedìæ n una pose coqueta. Nun yera de lo que nun podìæ you aparta’ los wœyos. Elha nun posaræ, nun coquetearæ. D’outra maneira tampouco m’alcuœrdo de que lo fhexzieræ elha.
Alcuœrdo-me de pahecer da quando l sou cuœrpu, posturæs & movemientos tarascos. Nun ye que fhuer tan pesada. Mas bien, elha pahecìæ arretirase a l interior de l sou cuœrpu, deixando-se a elha mesma & a l sou propriu rhythmu tranquillu, non perturbada por dal mandau de la cabeça & scaeciendo l mundo exterior. El mesmu Scaheicer de l mundo andaba næs actitudes & movemientos cun que mangaba læs mediæs. Sì q’ansì eiquì nun staba elha.
Tarasca, ma fluida, graciosa, seductora — seducçon que nun ye peithos & nalgæs & piernæs, ye un convite a scaheice’l mundo dientro l cuœrpu. You nun lo sabìæ d’aquelha — si ye que lo sei hagora — & nun ye solo que mi fhaiga rhyma. Cun todo, a l pensar no que m’excitaræ tanto d’aquelha, la excitaçon volvîu. Por resolve’l enigma, alcordei-me de l incuœntru, & la distancia que you crearæ a l tornala un enigma, dissolvîu-se. Vi todo outra vez ante min & outra vez nun fhui quien a quita’ los wœyos.

5
Una selmana mas tarde, andaba you a la puœrta d’elha outra vegada. Procurei nun pensar n’elha una selmana. Pero nun habìæ nada nin pa intyename nin inbaeceme; el doutor nun me deixaba dir indagora a schœla, fhartucaræ-me de mirar lhibros meses & los amigos passabæn pœr ende, sì q’ansì anduvi malu tantu tiempu que læs vjsitæs d’elhos ya nun podìæn supera’ la distancia ente la vida quotidiana de sou & la de mîou & fhuerun tornando-se cada vez mas breves. Tenìæ de salir a passear, cada dìæ un poquinhin mas, sin me sfhorçar. Tenìæ you falta de l sfhuœrçu.
Que son los tiempos d’infirmidà na infancia & adolescencia ma tiempos execrables! El mundo exterior, el mundo de l Fholgar na antoxana ou na quintana ou pæla caleya mal caltria a penæs nel quartu de la xhente infermo cun sones amortecidos. Dientro l mundo d’historiæs & figuræs que l paciente lle xorreç. La fiebre, q’aflrouxa la percepçon & cablruña la phantasìa, fhai de l quartu de la xhente infermo un spacio nuœvo, a l in par spacio familiar & extraño; los monstros amuœsæn los sous paraxismos nos patrones de la cortina & de l papel de la parede, & sielhæs, mesæs, aparadores & alrmarios apilæn-se formando montes, edificios ou naves, a l in par a l algame & lhøñe. næs lhargæs horæs de la nœithe, a l paciente accompañæn-lu l cutir de l relò de la eglesia, el rumbadoîru de vehìculos passando occasionalmente & l viso de los pharos, que cuten læs paredes & l teithu. Son horæs sin dormir, non obstante nin son horæs insomnes, nin horæs d’una carencia, son horæs de la bayura. Ardenciæs, memoriæs, lherçæs & ganæs organizæn labyrinthos u los infermos se pierden, que discobren & que pierden. Ha hi horæs u todo ye possible, bœno & malo. Elho vaî sumiendo a l dir a meyor el doliente. Pero si a l mal y vaga mũîtho guarir, el quartu l doliente sta impregnau & l convaleciente indagora sta ende, quien ya nun tien fiebre, pierde-se nos labyrinthos.
Acordaba todælæs mañanæs cun una consciencia culposa, da quando cun piyamas hùmidos ou intafharrahos. læs figuræs & scenæs que soñaba nun yeræn correctæs. Sabìæ you que miæ maî, el pastor que me formaræ cumo confirmandu & que you adoraba, & la ermana mas vieya, a quien you infhoutaræ los mysterios de la miæ infancia, nun mi dibæn arreprehender. Dibæn advertime d’una maneira amorosa & preoccupada, que yera peyor que m’arreprehender. Particularmente incorrecto yera afigurame activamente læs figuræs & scenæs a nun ser que læs soñare passivamente.
Nun sei d’unde saquei l valor de dir a n ca frau Schmitz. La educaçon moral, por dizilo ansì, arrevolvîu-se scontra si mesma? Si l Mirar culdiciosu yera egual de ruin que la satisfacçon de l deseo, la phantasìa activa egual de mala que l actu phantaseau — por que no intos la satisfacçon & l actu? Apprehendì dìæ ente dìæ que nun me podìæ sfhazer de los mîous pensamientos peccaminosos. Tamien querìæ intos l acçon peccaminosa.
Houbo outra consideraçon. Dir ende puœde ser pelligroso. Sì q’ansì yera da veræs impossible catalo. Frau Schmitz recibirìæ-me surprehesa, ascuîtharìæ una disculpa pol mîou comportamiento extraño & dirìæ-mi adîous. Yera mas pelligroso nun dir a ende; corrìæ l riesgu de nun ser quien a salir de læs miæs phantasìæs. Intos fhazìæ la cousa correcta diendo pa ende. Elha se comportarìæ normal, you me comportarìæ normal, & todo serìæ normal outra vez.
N aquel intre razonei, fhixzi de l mîou deseo la posiçon d’un extrañu càlculu moral & silenciei la miæ consciencia culpable. Impero, esso nun mi dîou fhuœrçæs pa dir a n ca frau Schmitz. Fhixzo-me esso comprehender por que miæ maî, el pastor reverenciau & la miæ ermana mas vieya, si pensabæn a fhondo, nun tenìæn que me detener, tenìæn que mi pedir que you fhuer ta elha. Da veræs, dir ta elha yera daquè da fheitho differente. Nun sei por que lo fhixzi.
Wœy, impero, reconhoço nos acontecemientos d’aquelha l patron segun el que l mîou pensamiento & la miæ actuaçon na vida miæ tuvieræn connexion ou no ente sigo. Pienso, tyego a una conseqüencia, gravo la conseqüencia n una decision & discubro q’actuar ye un assumptu propriu & puœde segi’ la decision, pero nun tien falta segila. Da vezo tengo fheitho pœl camin de la vida miæ lo que nun decidieræ fhazer, & nun tengo fheitho, lo que decidieræ fhazer. Actùa, seya cumo fhuer; vaî pa la muyer que ya nun quiero ver, fhai l commentario pante los superiores d’andar fhalando you ta pelos coldos, continùa fumando, magar tener you decidido deixalo & de puœis de catar cun migo que sou fumante & continuarei fumando. Nun quiero dizir que pensar & decidir nun tengan influencia na acçon. Sì q’ansì l acçon nun se limita simplemente a realiza’ lo que se pensou & decidîu inantea. Tien la suæ propria fhœnte & ye independiente de læs miæs acçones, tanto cumo l mîou pensamiento ye l pensamiento de mîou & la miæ decision ye la decision de mîou.

6
Elha nun staba n casa. La puœrtæ d’intrada de la casa staba enteabierta, txubì læs scaleiræs, piquei a l timbre & sperei. Piquei outra vez. Nel appartamento læs puœrtæs stabæn abiertæs, mirei pente l crystal de la puœrtæ d’intrada & reconhocì n corredor el speyu, el guarda-roupa & l relò. Podìæ ascuîtha’l sou tic-tac. Sentei nos scalones & sperei.
Nun me consolou, como ye un a fhaer, a l sentise amoriau por una decision & a l tener lherça de læs conseqüenciæs & star contentu de realiza’ la decision & evita’ læs conseqüenciæs. Tampouco me decepcionou. Andaba determinau a vela & sperar q’elha venier. El relò de l corredor marcaba cada quartu, media hora & hora completa. Tratei de segi’l tictac sele & los nuœve-cientos segundos d’una campanada ta la pròxima, pero segì distrayendo-me.
Na antoxana la sierra l carpinteiru rintsaba, na casa caltriabæn vozes ou mùsica dende un appartamento, abrîu-se una puœrtæ. Ascuîthei intos daquien txubi’ læs scaleiræs, passos lentos & pesahos. Speraba que vivier na segunda planta. Si me ve — como explicarei lo que you andaba fhaziendo eiquì? Non obstante læs pissadæs nun se detuvierun na segunda planta. Continuarun txubiendo.
Cinquei arreithu.

21.5.20

Bossa-Nova




Vinicius de Moraes & Baden Powell nel Teatro da Praia


Fhœntes stylístiques

Contextu cultural

Final de la década de 1950 na zona sur de Rio de Janeiro

Instrumentos típicos

Popularidá

Ampliamente conhocida nel Brasil, tamien significativa nos USA, Europa occidental & Xhapon

Fhormes derivades

La Bossa-Nova ye la voz pola que se conhoç un movemiento de renovaçon del Samba que s'irradiou a partir de la Zona Sur de la vilha de Rio de Janeiro acabante la década de 1950 & ergo passou a dar nome al stylu d'interpretaçon & accompanyamiento rhythmico biltaho d'elho, que se conhocîu cumo “batida diferente” (rhythmu differente)[nota 1]. A comunya cul musicólogu Gilberto Mendes, el fhilu yera una de les “trés phases rhythmiques del Samba”, na que la "batida" de la bossa fhuera extrahida a partir del "Samba de raiz".[nota 2] Segun el chronista Ruy Castro, yera “una simplificaçon extrema de la batida de la escola de Samba, cumo si d'elha s'arretiraren los instrumentos todos & mal se conservare a penes el tamborin.[nota 3]

El fhinxu inicial de la Bossa-Nova ye l Samba "Chega de Saudade" (d'auctoría de Tom Jobim & Vinicius de Moraes), que se sacara primitivamente por Elizeth Cardoso l 1958 &, pouco de puœis, por João Gilberto, quien tocou la gitarra n intrambes gravaçones.[2] Al in par, el pianista & vocalista Johnny Alf, de magar la gravaçon de “Rapaz de bem”, Cantar marcau pola influencia l Jazz, tamien se tornaba unu de los pioneiros de la renovaçon del Samba d'aquelha.[1] El 1959, cul LP "Chega de Saudade", Gilberto consolidaría essi nuœvu stylu de tocar q'alteraba les harmoníes cun la introducçon d'accordes non convencionales — cumo inantea ya realizaben gitarristas cumo Garoto, Vadico, Oscar Bellandi, ente outros — & una sýncopa del Samba innovador a partir d'una division única realizada sobre Sambas tradicionales cumo “Rosa morena” (de Dorival Caymmi), “Morena boca de ouro”, d'Ary Barroso, “Aos pés da cruz” (de Marino Pinto & Zé da Zilda) & “É luxo só” (d'Ary Barroso & Luís Peixoto).[1] A partir & al rodiu de João Gilberto, un corru de músicos, quasj que todos oriundos de la classe media & cun formaçon universitaria, sofhitaría transforma' les experiencies formales del gitarrista bahianu. La maneira suave de cantar influenciou-la l jazzista Chet Baker.[3][4]

De magar la década de 1960, el Samba de Bossa-Nova consolidou-se definitivamente na scena musical del Brasil, u arresaltarun, arriendes de Gilberto & l duo Tom & Vinícius, nomes cumo Newton Mendonça, Billy Blanco, Aloysio de Oliveira, Baden Powell, Oscar Castro Neves, Carlos Lyra, Ronaldo Bôscoli, Roberto Menescal, Sérgio Mendes, César Camargo Mariano, Airto Moreira, Eumir Deodato, Milton Banana, João Donato, ente varios, arriendes de l appariçon de bayura de choros vocales, cumo Os Cariocas, ou instrumentales, cumo Bossa Três, Tamba Trio, Bossa Rio, Copa 5, Sambalanço Trio, Os Catedráticos, ente outros.[2] Fhoi n essi mesmu intrin que l stylu experimentou una proyecçon internacional n una scala ya mas nunca vista cun outru aspeitu de la música popular brasileira.[1] El 1962, el saxofonista Stan Getz cabo l gitarrista Charlie Byrd sacarun el LP "Jazz Samba", lo que tyamou l attençon de la scena musical nos USA pante la Bossa-Nova. N aquel mesmu anhu, una actuaçon nel Carnegie Hall de New York, axhuntando Tom Jobim & João Gilberto, ente outros, abrîu paha siempre les puœrtes del mundo al stylu.[2][5] Un anhu mas tarde, cun la publicaçon del LP Getz/Gilberto, a comunya ente l gitarrista brasileiro & l saxofonista americanu, dîou a conhoce' la tendencia mundialmente, paha tras de gana'l Grammy Award d'álbum del anhu n 1965. Dous anhos mas tarde, sol títulu “The girl from Ipanema”, la version n angles del famosu Samba Garota de Ipanema, de Tom & Vinicius, gravaría-la Frank Sinatra.

Sí q'ansí, ya mediando los anhos sessenta, el movemiento bossa-novista passaba per una division. D'una parte, un corru mantuvo-se fiel a la estética sele, characterizada por textos de themas amenos & sin compromisso cun la realidá brasileira ou qualquiera outra specie de participaçon social, pol ton suave & intimista (personalizau na voz de João Gilberto) & la fhuœrte influencia l Jazz. D'outra, outru corru fhormau por compositores cumo Baden Powell, Sergio Ricardo & Carlos Lyra & por lyricistas talque Vinicius de Moraes & Nelson Lins & Barros associou-se al movemiento commun de la cultura brasileira na orientaçon de getar una base popular folklórica nos cantares & una themática de realismo & participaçon social nos textos.[1] Fhoi essa dissidencia la que vieno stablicer una connexion importante ente l Samba de la Bossa-Nova & l Samba de los stratos populares, communmente conhocidu cumo “do morro” ou "de raiz", fhaziendo que nomes cumo Cartola, Nelson Cavaquinho, Zé Keti e Elton Medeiros — sambistas de renome nel mediu del "Samba de raiz", magar que retirahos del mercau phonográphicu de la dómina — passaren a conhocese por una porçon del público moço & universitario. Ye n essi nuœvu contextu u la scena artística brasileira vîu biltar una nuœva camada de compositores, cumo Paulinho da Viola, quien stuvo ende cumo sucessor de Noel Rosa ou d'Ismael Silva, & Chico Buarque, auctor de composiçones que ceho se tornaríen Sambas antológïcos.[1]

Fhœntes

La pallabra "bossa" apahecîu per vez primeira na década de 1930, in São Coisas Nossas, Samba del popular cantor Noel Rosa: O Samba, a prontidão/e outras bossas,/são nossas coisas (...).[6] La expression "Bossa-Nova" passou a utilizase tamien na década segiente p'aquelhos Sambas de Breque, que se basaben nel talentu d'improvisar parades súbites na música por concasar fhales.[6]

Delhos críticos musicales rescamplen tener una cierta influencia la cultura americana de postgerra na Bossa-Nova,[nota 4] de músicos cumo Stan Kenton, specialmente del Cool Jazz & Bebop combinada cul impressionismo erudito, de Debussy & Ravel. Magar tener fhuœrte influencia de la música d'a fhuœra, particularmente del Jazz, la Bossa-Nova contien elementos del Samba syncopau.[8] Paha de tras, había un fundamental inconformismo cul formato musical de la época. Los cantantes Dick Farney & Lúcio Alves, que triumpharan nos anhos de la década de 1950 d'una maneira suave & minimalista (n opposiçon a cantantes de mũîtha potencia sonora) tamien se consideren influencies positives nos rapazes que fhexzierun la Bossa-Nova.[9]

Un embryon del movemiento ya na década de 1950, yeren les xhuntançes casuales, fruîtos d'incuœntros d'un corru músicos de classe media carioca n apartamentos de la zona sur, cumo l de Nara Leão, na Avenida Atlántica, in Copacabana. N estos incuœntros, cada vez mas frequentes, de magar 1957, un corru s'axhuntaba por fhaer & ascuîthar música. Ente los participantes andaben nuœvos compositores de la música brasileira, talos que Billy Blanco, Carlos Lyra, Roberto Menescal & Sérgio Ricardo, ente outros. El corru fhoi spoxigando, abraçando tamien a Chico Feitosa, João Gilberto, Luiz Carlos Vinhas, Ronaldo Bôscoli, ente outros.[10][11]

Ye l primer movemiento musical brasileiro que salîu de la universidá, ya que los primeiros conciertos se realizaran a nivel de facultá; pouco a pouco lo que se tornaría la Bossa-Nova fhoi acoutando tsigres de Copacabana, nel tyamau Beco das Garrafas.[12]

Acabante 1957, n una d'estes apresentaçones, nel Colégio Israelita-Brasileiro, salría la idea de tyama' la nuœva moda Bossa-Nova -- d'aquelha unicamente denominada Samba sessions, n allusion a la fhusion ente Samba & Jazz – por causa d'un recau scriptu n una piçarra, probablemente d'una secretaria de la instituçon, convocando a la xhente a una actuaçon de Samba-sessions por un enxame "Bossa-Nova". Nel actu participarun Carlos Lyra, Ronaldo Bôscoli, Sylvia Telles, Roberto Menescal & Luiz Eça, u s'annunciaran cumo "(...) banda Bossa-Nova apresentando Sambas modernos".[13]

Inicio official

 
Vinicius de Moraes, principal lyricista de cantares de Bossa-Nova de magar "Chega de Saudade", composiçon fheitha cun Tom Jobim el 1958 & que consagrou l stylu.

Movemiento que s'associou al crecemiento urbano brasileiro -- q'impulsara la phase xorrecentista de la presidencia de Juscelino Kubitschek (1955-1960) --,[14] la Bossa-Nova intamou pante mũîthos críticos al publicase, n agosto 1958, un compactu simple del gitarrista bahianu João Gilberto (considerau l papa l movemiento,[15][16][17] conteniendo los cantares Chega de Saudade (Tom Jobim & Vinicius de Moraes) & Bim Bom (del propriu cantante).[18][19][20]

Había ya meses, João participara n Canção do Amor Demais, un álbum que se publicara n mayo d'aquel mesmu anhu & cun dedicaçon exclusiva a los cantares del duo principiante Tom/Vinicius, q'interpretaba la cantante carioca Elizeth Cardoso.[19][20] A comunya cul scriptor Ruy Castro (nel sou lhibru Chega de saudade, de 1990), esti LP nun fhoi un éxitu immediatu al publicase, sí q'ansí l álbum puœde considerase unu de los fhinxos de la Bossa-Nova, non solo por traher delhes de les mas clássiques composiçones de la corriente -- ente elhes, Luciana, Estrada Branca, Outra Vez & Chega de Saudade-, tamien pol célebre rhythmu de la gitarra de João Gilberto, cun accordes dissonantes que s'inspiraran nel Jazz norte-americanu -- influencia esta que daría argumentos a los críticos de la Bossa-Nova.[21]

Outres de les characterístiques del movemiento yeren los textos que, contrastando cun los éxitos t'aquelha, abordaben themátiques leves & sin compromissos – un casu ye Meditação, de Tom Jobim & Newton Mendonça. La fhorma cantar tamien se stremaba de la que se tenía d'aquelha. Segun el maistru Júlio Medaglia, "disindulrcaría-se la práctica l canto-falado ou l cantar baixinho, del textu bien pronunciau, del ton coloquial de la narrativa musical, del accompanyamiento & del Cantar integrando-se mutuamente, in cuœnta de la valorizaçon de la 'gran voz'".[22]

El 1959, publicaba-se l primer LP de João Gilberto, Chega de saudade, conteniendo la pista principal – un Cantar cun cerca de 100 regravaçones fheithes por artistas brasileiros & d'a fhuœra. A partir d'aquelha, la Bossa-Nova fhoi una realidá.[23] Paha tras de João, parte l repertorio clássico l movemiento debe-se al axuw de Tom Jobim & Vinícius de Moraes.[19][20] Consta, segun mũîthos affirmen, que l spíritu bossa-novista ya s'incontraba na música que Jobim & Moraes fhexzieran, el 1956, pala pieça Orfeu da Conceição, primer associaçon del duo, q'anduvo cerca de nun succeder, visto que Vinícius primeiro contactara a Vadico, el famosu sociu de Noel Rosa & exmiembru del Bando da Lua, pol amor de fhae' la banda sonora. N essa pieça, basada na tragëdia Griega Orpheu, una de les guapes composiçones de Tom & Vinícius: "Se todos fossem iguais a você", ya se preannunciaben los elementos melódicos de la Bossa-Nova.[24]

Paha tras de Chega de saudade, los dous compunxerun Garota de Ipanema, outru Cantar arrepresentativu de la Bossa-Nova, que se tornou l Cantar brasileiru mas reputau n todu l mundo, spuœis d'Aquarela do Brasil (Ary Barroso), cun mas de 169 gravaçones, ente elhes les de Sarah Vaughan, Stan Getz, Frank Sinatra (cun Tom Jobim), Ella Fitzgerald ente outros.[25] Son de Tom Jobim tamien, cabo Newton Mendonça, los cantares Desafinado & Samba de uma Só, dous de los primeiros clássicos de la nuœva corriente musical brasileira que se gravarun nel mercau norte-americano de magar 1960.[19][26][27]

Cambios

Mediando la década de 1960, el movemiento suffriría una specie d'excision d'ideario, formada por Marcos Valle, Dori Caymmi, Edu Lobo & Francis Hime & stimulada pol Centro Popular de Cultura de la UNE. Inspirada n una vision popular & nacionalista,[28] esti collectivu fhixzo una crítica de les influencies del Jazz norte-americanu na Bossa-Nova & propunxo la reaproximaçon cun compositores de morro, cumo l sambista Zé Keti.[28][29] Un de los pegolhos de la bossa, Carlos Lyra, adhirîu-se a esta corriente, ansí cumo Nara Leão, que promovîu xhuntançes cun artistas del Samba talque Cartola & Nelson Cavaquinho, de baião & xote nordestinos cumo João do Vale.[28] N esta phase de relleitures de la Bossa-Nova, publicaría-se n 1966 el LP compilativu "Os Afro-Sambas", de Vinicius de Moraes & Baden Powell.

Ente los artistas que se destacarun n esta segunda camada (1962-1966) de la Bossa-Nova anden Paulo Sérgio Valle, Edu Lobo, Marcos Vasconcelos, Dori Caymmi, Nelson Motta, Francis Hime, Wilson Simonal, ente outros...

Final del movemiento, de la Bossa-Nova a la MPB (Música Popular Brasileira)

Un de los mayores exponentes de la Bossa-Nova componría un de los fhinxos del final del movemiento. El 1965, Vinícius de Moraes compunxo, cun Edu Lobo, Arrastão. El Cantar defendería-lu Elis Regina nel I Festival de Música Popular Brasileira (de la extincta TV Excelsior), realizau nel Guarujá n aquel mesmu anhu.[30][31] Yera l final de la Bossa-Nova & l intamu de lo que se rotularía cumo MPB, corriente diffusa q'abarcaría diverses tendencies de la música brasileira ta l intamu la década de 1980 -- campanya n que wœnyou un pop rock nacional renovau.[32][33][34]

La MPB nacía cun artistas novatos, de la segunda camada de la Bossa-Nova, cumo Geraldo Vandré, Edu Lobo & Chico Buarque de Holanda, q'apahecíen da vezo n festivales de música popular. Exitosos cumo artistas, teníen pouco ou quasj que nada de Bossa-Nova. Los vincedores del II Festival de Música Popular Brasileira, realizau n São Paulo n 1966, Disparada, de Geraldo, & A Banda, de Chico, son a considerase fhinxos d'esta ruptura & mutaçon de la Bossa n MPB.

Herencia

El final chronológïcu de la bossa nun significou la extincçon esthética l stylu. El movemiento fhoi una gran referencia que pante gëneraçones posteriores d'artistas, del Jazz (a partir del éxitu rotundu de la version instrumental de Desafinado pol duo Stan Getz & Charlie Byrd) ta una corriente postpunk británica (d'artistas talque Style Council, Matt Bianco & Everything but the Girl). Wœy ha hi una nuœva camada d'artistas q'arreviven el stylu. Ente elhos sobresalen Bogdan Plech, Eliane Elias, Irene Miranda Quartet, Rosa Passos, Shelley Dunstone & Lisa Ono, ente outros.

Nel rock brasileiru ha hi que rescamplar tanto la regravaçon de la composiçon de Lobão, Me chama, pol músicu bossa-novista João Gilberto, el 1986, paha tras de la famosa música del cantante Cazuza compuœsta por elhi & outros músicos, Faz parte do meu show, gravada n 1988, cun arreglos que s'inspiren fhuœrte na Bossa-Nova.

La herencia de so ye valiosa, deixando varies perlles de la música nacional, ente elhes Chega de Saudade, Garota de Ipanema, Desafinado, O barquinho, Eu Sei Que Vou Te Amar, Se Todos Fossem Iguais A Você, Águas de março, Outra Vez, Coisa mais linda, Corcovado, Insensatez, Maria Ninguém, Samba de uma só, O pato, Lobo Bobo, Saudade fez um Samba.

Véi tamien

Notes

  1. "Arressalti-se que l acompanyamiento rhýthmico del Samba n stylu Bossa-Nova characteriza-se pola “batida diferente” expressa n un typu de sýncopa non orthodoxa, lo que lhevou, por exemplo, al compositor Cartola a expressase ansí sobre un de los sous incuœntros musicales cul colega muçu Carlos Lyra: “Elhi tien un pouco de difficultá tanto no vieyo quanto you no moderno” (cf. Carvalho, 1986: 39). La “batida” da Bossa-Nova, intos, ye characterística d'un stylu & non d'una corriente autónoma."[1]

  2. "La primeira fhoi aquelha, heredeira de l habanera, que dîou los “tanguinhos” d'Ernesto Nazareth; la segunda, la del “Samba de morro carioca”; & la terceira, la potencializaçon extrahida por João Gilberto del Samba de morro & del Samba folklóricu, creando la “batida” de gitarra characterística de la Bossa-Nova."[1]

  3. "Segun Ruy Castro (2008: 9), la batida de la Bossa-Nova intamaría-la nacionalmente n 1958 l batterista Milton Banana."[1]

  1. A comunya cul sambista & investigador Nei Lopes, de magar el final de la Segunda Gerra Mundial, elementos de Bebop & Boogie-Woogie ya s'andaben incorporando al Samba[7]

Referencies

  1. Lopes & Simas 2015.
  2. «Bossa Nova». Dicionário Cravo Albin. Consultada l 7 xhuneto 2019
  3. «El stylu suave de Chet Baker expresando tormento influenciaría la bossa». Correio Braziliense. Consultada l 17 xhuneto 2019
  4. «Chet Baker, l actuaçon que camudou la vida de João Gilberto». GGN. Consultada l 17 xhuneto 2019
  5. Thales de Menezes (6 abril 2017). «Recital nel Carnegie Hall, que lhançou la Bossa-Nova nos USA, arrecreará-se». Folha de S.Paulo. Consultada l 27 febreiro 2020
  6. «Conhocéi les principales characterístiques de la Bossa-Nova, nel Caderno de Música». EBC Rádios. 11 xhuneto 2019. Consultada l 20 xhaneiro 2020
  7. «El Sambalanço saluda l díe del Samba». Internet Archive. 6 deziembre 2006. Consultada l 27 febreiro 2020
  8. Costa 2004.
  9. «Na radio, Lúcio Alves & l éxitu de la 'rivalidá' cun Dick Farney». EBC Rádios. 29 março 2016. Consultada l 20 xhaneiro 2020
  10. «História de Copacabana 1». copacabana.com. Consultada l 20 xhaneiro 2020 Copia archivada l 27 abril 2020
  11. Gerolamo 2017, p.172–198.
  12. «A Bossa Nova e Beco das Garrafas em Copacabana». Rio de Janeiro Aqui. Consultada l 20 xhaneiro 2020
  13. «Bossa Nova». AllAboutArts. Consultada l 27 abril 2020
  14. «Senado Federal - 50 anhos de Brasília». Senado Federal. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  15. Gattai 2011.
  16. Deutsche Welle. «Muœrre a los 88 anhos João Gilberto, un de los papas de la Bossa-Nova - DW». DW. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  17. Tuta 2014.
  18. «Oppinion: Muœrte de João Gilberto, acaba la utopía d'un país del futuro». Folha de S.Paulo. 7 xhuneto 2019. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  19. «Ha 60 anhos, João Gilberto revolucionaba l mundo cun la Bossa-Nova». A Gazeta. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  20. «ARTIGO - La Bossa-Nova & João Gilberto». Jornal do Brasil. 3 septiembre 2019. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  21. Castro 2016.
  22. Amaral, Euclides (2008). «Dicionário da Música Popular Brasileira - Bossa Nova». Dicionário da Música Popular Brasileira. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  23. «Los 60 anhos de Chega de Saudade». Senado Federal. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  24. Ferreira, Mauro. «Musical q'axhuntou Tom cun Vinicius, 'Orfeu da Conceição' fhai 60 anhos». G1. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  25. «La música Aquarela do Brasil tornou-se una de les perlles de la MPB». Jornal da Globo. 30 agosto 2013. Consultada l 26 xhuneto 2014
  26. «Folha de S.Paulo - Publifolha - Entenda Tom Jobim da bossa nova e do jazz, do Rio e dos EUA, do popular e do erudito - 06/02/2009». Folha online. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  27. «Tom Jobim». Encyclopedia Itaú Cultural. Instituto Itaú Cultural. Consultada l 19 xhaneiro 2020
  28. «Centro Popular de Cultura (CPC)». Encyclopedia Itaú Cultural. Instituto Itaú Cultural. Consultada l 7 febreiro 2020
  29. Kassab, Álvaro. «In peithu de los bossa-novistas tamien batten outros rhythmos». Unicamp. Jornal da Unicamp. Consultada l 7 febreiro 2020
  30. Máximo 2002, p. 4.
  31. Vidal & Aguiar 2002, p. 133.
  32. Echeverria 2007, p. 41.
  33. Zappa 2012.
  34. Mello 2003, p. 67.

Bibliographía

Vínculos externos