Capítulu II
La Base la Question
Ha hi tumultu & insurreiçon; son duæs cóleræs; una ye errada, la outra tien Dreithu. Nos países democráticos, los únicos que se funden na xhusticia, delhæs de vezes aconteç que la fracçon usurpa; intos s’alça l todo, & la revindicaçon necessaria del sou dreithu ye a dir ta la toma d’armæs. In todælæs qüestiones que cutten la soberanía collectiva, la gerra l todo scontra la fracçon ye insurreiçon, l attacque de la fracçon contra l todo ye tumultu; dependiendo de si læs Tuilleries contienen al Rey ou contienen la Convention, elhæs son xhusta- ou inxhustamente attaccadæs. El mesmu canhon que s'ãpunta scontra la balasma yerra l 10 d’agosto & tien razon el 14º Vindemario. Appariencia asemeyada, fhundu differente; los suiços defenden lo falso, Bonaparte defende lo verdadeiro. Lo que l voto universal fhixzo na suæ lhibertá & soberanía, nun ye a derrotase pola strada. De la mesma fhorma n cousæs de pura civilizaçon; l instinctu læs massæs, a hieri clarividente, ye a perturbase mañana. La mesma furia ye lícita contra Terray & absurda contra Turgot. El Frañer máchinæs, los saqueos d’alrmazenes, læs rupturæs de railes, la demoliçon de cais, los falsos caminos de la balasma, la negaçon de la xhusticia de los puœblros al progressu, Ramus assassinau polos alumnos, Rousseau expulsu de Suiça a penhaços, ye l tumultu. Israel contra Moises, Athenes contra Phocion, Roma contra Scipio, ye l tumultu; Paris contra la Bastille ye insurreiçon. La soldada contra Alexandro, los marinheiros contra Cristobal Colon, ye la mesma revuœlta; revuœlta impía; Por? Lo q'Alexandro fhai pœr Asia cun la spada ye lo que Colon fhai pœr América cul compas; Alexandro, cumo Colon, atopa un mundo. Essos dones d’un mundo pante la civilizaçon son tal spoxige de lhuz que qualquiera resjstencia, ende, ye culpada. Delhæs de vezes la xhente fhai-se falsu infhoutu n si mesmo. La balasma ye una traidora a l puœblro. Ye, por casu, non mas extraña que la lharga & sangrienta protesta de contrabandistas de sal, revuœlta chrónica lícita, que, nel momento decisivo, nel díæ de la Salut, nel momento de la victoria popular, defende l thronu, torna-se Chouannerie & d’insurreiçon a la scontra vuœlve-se tumultu a favor! Scuræs óperæs-primæs de la ignorancia! El contrabandista de sal scapa a læs fhorcæs reales, & un restu de soga arrodiando la cerviz apersona la insignia blranca. La muœrte a l impuœstu l sal trahi a la vida l Viva l Rey. Assassinos de la Saint-Barthélémy, assassinos de Septembre, assassinos d’Avignon, los assassinos de Coligny, assassinos de Madame de Lamballe, assassinos de Brune, Miquelets, Verdets, Cadenettes, compañeiros de Jehú, cabalheiros de l braçalete, ende l tumultu. Vendée ye un gran tumultu cathólicu. El barulhu l Dreithu n movemiento reconhœç-se, nun sal siempre de l tremor de læs massæs perturbadæs; ha hi rabiæs furiosæs, ha hi campanæs sedadæs; todælæs mayoladæs nun sœnæn a l son de bronze. El Ximelgar de passiones & ignorancia strema-se de l Solmenar de l progressu. Alçai-vos, andai, solo que pa crecer. Monstrai-mi de que parte andahes diendo. Nun ha hi insurreiçon ma de cara. Qualquier outru elevador ye ruin. Todu passu violentu a tras ye tumultu; retroceder ye una vía da fheitho scontra la raça humana. Insurreiçon ye la furia de lo verdadeiro; læs stradæs que la insurreiçon incita lhançæn la l Dreithu. Estæs calçadæs nun deixen pal tumultu ma la suâ lhama. Danton contra Louis XVI ye la insurreiçon; Hebert contra Danton ye l tumultu.
Por tanto, si la insurreiçon, in ciertos casos, ye a ser, cumo diz Lafayette, el mas sagrau de los deberes, el tumultu ye a se’l mas fatal de los attentahos.
Ha hi tamien daqué differencia na intensidá calórica; la insurreiçon ye mũîthæs vezes vulcánica, el tumultu ye freqüentemente fhœw de paya.
La revuœlta, cumo dixîmus, da quando sta nel Poder. Polignac ye un tumultuosu; Camille Desmoulins ye un gubernante.
Da quando la insurreiçon ye ressurreiçon.
Siendo la soluçon de todo por voto universal un fheithu absolutamente modernu, & stando toda la historia anterior a esti fheithu, pœr quattro mil anhos, repleta de dreithu que se violou & del suffrimiento de los puœblros, cada periodu de la historia trahi cun sigo la protesta que y ye possible. So los Caesares, nun houbo insurreiçon, ma houbo Juvenalis.
El facit indignatio arremplaça a los Gracchos.
So los Caesares ha hi l exilio de Syene; ha hi tamien l home de los annales.
Nós nun fhalamus de l immensu exilio de Pathmos que, elhi tamien, agobia l mundo real cun una protesta n nome de l mundo ideal, torna la vision una enorme sátyra & lhança n riba de Roma-Nínive, Roma, Babilonia, in Roma-Sodoma, la reverberaçon extravagante de l Apocalýpsis.
Xhuan na suæ penha ye sphinxe nel sou pedestal; nun se ye quien a comprehendelu; ye xhudíu & sta n hebreo; non obstante l home que scribe los annales ye lhatin; digamus-lo meyor, ye romanu.
Cumo los Nerones reynæn a la maneira negra, tienen de pintase de la mesma maneira. El trabayu a scoplro solo seríæ pállidu; ye necessario a l lhabrar vertiyi una prosa concentrada que taraçe.
Los déspotas andæn por daqué motivu n dientro de los pensadores. Pallabra incadenada, pallabra terrible. El scriptor doblra & triplica l sou stylu a l se’l silencio impuœsto por un amu ou puœblro. D’esti silencio sal una cierta plenitude mysteriosa que filtra & se xhela insolente n pensamiento. La compression na historia produz brevidá nel historiador. La solidez granítica de tala prosa célebre nun ye ma una reducçon fheitha pol tyrannu.
La tyrannía fhuœrça a l scriptor a ingurria’ los diámetros, que son augmentos de fhuœrça. El periodu ciceronianu, mal a penæs sufficiente n Verrès, diminuiríæ a Calígula. Ménos statura na phrase, mas intensidá nel tiru. Tacitus piensa a braçu curtiu.
La honestidá d’un gran coraçon, condensada na xhusticia & no verdadeiro, fulmina.
A propósito, ha-se notar que Tacitus nun anda historicamente sobrepuœstu a Cæsar. Læs Tiberíadæs stan-y reservadæs. Cæsar & Tacitus son dous phenómenos sucessivos de los que la xhuntura ente elhos paheç mysteriosamente evitada por daquien que, dientro de la puœsta n scena de los sieglos, rieglra læs intradæs & læs salidæs. Cæsar ye grande, Tacitus ye grande; Dîous salva essæs duæs magnitudes, nun se mancando una scontra la outra. El xhusticieiru, attaccando a Cæsar, podríæ attaccar por de mas & ser inxhustu. Dîous nun quier. Læs grandes gerræs d’ África & d’ Hispaña, los piratas de Cilicia destruyidos, la civilizaçon introduzida n Gallia, in Bretaña, n Alemania, toda essa gloria cubre l Rubicon. Ha hi una specie de delicadeza de la xhusticia divina, duldando soltar pœr riba l usurpador illustre a l historiador formidable, tornando Cæsar por Tacitus, & a comuña cun circumstanciæs attenuantes pa l eminente.
Reconhœcidamente, el despotismo continúa siendo despotismo, mesmo so l déspota eminente. Ha hi corrupçon so los tyrannos illustres, sí q'ansí la morrinha moral ye indagora mas fhedionda so los tyrannos infames. N estos reynos, nada vela la indecencia; & los fhaedores d’exemplos, tanto Tacitus cumo Juvenalis, apandæn mas proveithosamente, in presencia de la raça humana, esta ignominia sin réplica.
Roma siente-se peyor so Vitellius que so Sylla. So Claudius & Domitianus, ha hi una deformidá de maldá correspondiente a la feúra l tyrannu. La vilhanía los sclravos ye un productu directu l déspota; un miasma exhala-se d’aquelhæs conscienciæs podres u l amu se speya; læs auctoridahes públicæs son immundæs; los coraçones son pequenhos, læs conscienciæs son planæs, læs almæs son insectos; esto ye ansí so Caracalla, esto ye ansí so Commodus, esto ye ansí so Heliogabalus ente que la única cousa que sal de l Senau Romanu so Cæsar ye l fhedor de fhiezes peculiares de zonæs d’ágila.
D’ende l appariçon, apparentemente serœnda, de Tacitus & Juvenalis; & ye a la hora de la evidencia u l manifestante apaheç.
Pero Juvenalis & Tacitus, ansí cumo Isaias nos tiempos bíblicos, cumo Dante n medioevo, son l home; revuœlta & insurreiçon ye la balasma, da quando errada, da quando cierta.
Nos casos mas extensos, el tumultu wœña d’un fheithu material; la insurreiçon ye siempres un phenómeno moral. El tumultu ye Masaniello; la insurreiçon ye Spartacus. La insurreiçon fhai fronteira cul spíritu, el tumultu cul stómago. Gaster irritou-se; cun todo Gaster, ciertamente, nun se tracamundia siempre. Næs qüestiones de fhame, el tumultu, Buzançais, por exemplo, tien un puntu partida verdadeiru, pathéticu & xhustu. Ente tanto continúa siendo tumultu. Por? Ye que, stando bien nel fhundu, continua tracamundiando-se na fhorma. Magar feroz, magar correcto, violento, magar fhuœrte, attaccou aleatoriamente; andaba cumo elephante ciegu, stragando-lo; deixou a tras cadáveres de vieyos, muyeres & nenhos; derramou, sin saber por que, sangre de xhente inoffensivo & innocente. Alimenta’l puœblro ye un bœn obiectivu, massacralo ye un mal camin.
Todælæs protestæs armadæs, quanto si mas læs mas lícitæs, ta l díæ 10 d’agosto, ta l díæ 14 de xhunico, intamæn cul mesmu problema. Inantea lhiberase l Dreithu, ha hi tumultu & spuma. Al intamu, la insurreiçon ye tumultuosa, ansí cumo l rîo ye galgon. Ordinariamente, lheva a esti oceano: revoluçon. Da quando, non obstante, provenientes de los altos montes que dominæn l horizonte moral, xhusticia, sapiencia, razon, dreithu, eguada cun la mas pura nieve de l ideal, lhœw de vagay mũîtho baltiando de penha n penha, de puœis de speya’l cielo na suæ transparencia & d’ampliase por cientos d'affluentes cun l appariencia mayestática l triumphu, de repente la insurrecçon pierde-se n una lhamarga burguesa, cumo l Rhin n una trieme.
Todo esso passou, el futuro ye differente. El voto universal ye admirable na medida n que slíe l tumultu nel sou principio &, a l da’l voto a la insurreiçon, tira l arma. La disappariçon de læs gerræs, de læs gerræs de strada & de læs gerræs de fronteira ye l inevitable progressu. Fhuer lo que fhuer wœy, la paz será mañana.
Pa de tras, insurreiçon, tumultu, lo que fhai a la primeira differir de la segunda, la xhente burges, propriamente ditho, conhœç pouco d'essos matizes. Pante elhi todo ye sediçon, rebellion pura & simple, revuœlta de l dogu contra l amu, pruœba de mordida que tien de castigase cun la cadena & l canil, lhadridu, ganyidu; ta l díæ n que la cabeça l perru, ampliada de repente, se sboze vagamente næs solumbræs de cara a un lheon.
Intos el burges glraya: Viva l puœblro!
Esta explicaçon dada, que ye pa la historia l movemiento de xhuno 1832? ye un tumultu?
Ye una insurreiçon?
Ye una insurreiçon.
Esso podríæ passanos a nós, n esta scena d’un acontecemiento terrible, diziendo, da quando, tumultu, sí q'ansí solo describiendo la superficie de los fheithos, & indagora caltene’l stremase ente fhorma tumultu & fhundu insurreiçon.
Essi movemiento de 1832 tuvo, na suæ rauda bastida & na suæ extincçon lúgubre, tanta grandor que mesmamente aquelhos que mal ven n elho a penæs tumultu, nun tsarræn d’elho sin respeitu. Pante elhos, ye cumo un remaneciente de 1830. Læs phantasíæs excitadæs, dizen, nun s’apaciguæn n un díæ. Una revoluçon nun se taya. Siempre tien delhæs d'ondulaçones inantea arrevenir a l stau de paz cumo monte baxando ta la tyaneira. Nun ha hi Alpes sin Jura, nin Pyrineos sin Asturiæs.
...
Fhœnte
